Centraal Afrika, regio van Afrika die de evenaar omarmt en grotendeels wordt afgevoerd door het Congo-rivierenstelsel. Het omvat, volgens gangbare definities, de Republiek Congo (Brazzaville), de Centraal-Afrikaanse Republiek en de Democratische Republiek Congo (Kinshasa); Gabon wordt gewoonlijk samen met de Centraal-Afrikaanse Republiek opgenomen vanwege hun gemeenschappelijke historische banden, aangezien beide landen ooit deel uitmaakten van Frans Equatoriaal Afrika. Rwanda en Burundi worden, hoewel zij ten oosten van het Oost-Afrikaanse Rift-systeem liggen, dat de oostelijke scheidslijn vormt van het Congobekken, ook vaak beschouwd als deel van de regio vanwege hun lange administratieve banden met het voormalige Belgische Congo (nu Congo ). De eilandrepubliek São Tomé en Príncipe, voor de Atlantische kust van Gabon, wordt ook tot de regio gerekend.
De landschappen van Centraal-Afrika zijn meestal brede plateaus, die glad zijn in het centrale deel en geëtst aan de periferie. Het binnenbekken van de Congo-rivier is met de Atlantische Oceaan verbonden door een smalle hals die bergkammen doorkruist die evenwijdig aan de kust lopen. Het stroomgebied omvat enkele moerasgebieden in het gebied waar de Congo-, de Ubangi-, de Likouala- en de Sangha-rivier samenvloeien en waar zich de meren Mai-Ndombe en Tumba bevinden. Het grootste deel ervan bestaat echter uit drogere oppervlakten (lage plateaus of alluviale terrassen).
Hogere plateaus, die zich uitstrekken door oudere sedimentaire lagen rond het centrum van het Congobekken, bereiken een hoogte van 790 tot 900 meter ten noorden van Brazzaville en meer dan 3.000 meter in de buurt van de Angolese grens in het zuiden. In het noorden scheidt een lage kloof (2.000-2.300 voet) de Congostroom en zijn bijrivieren van het Tsjaadbekken. Het landschap achter de kloof daalt trapsgewijs in de richting van het Tsjaadmeer. Ten zuidwesten en zuiden van het Chaillu-massief (3.000-3.300 voet) in Gabon en Congo (Brazzaville) bevinden zich bergkammen, die door diepe en smalle kloven worden doorkruist door de Kouilou en de Congo. Ten oosten van dit complex heeft de Congo-rivier een breed bekken, bekend als Malebo Pool, uitgesleten in de bovenste sedimentaire lagen alvorens stroomafwaarts stroomversnellingen uit te snijden.
Het meest ruige terrein ligt aan de oostelijke rand van het Congobekken. Ten noorden van het Kivumeer en van Rwanda vormen de Virunga-vulkanen een oost-west georiënteerde reeks. Het hoogste punt in Centraal-Afrika, Margherita Peak (16.795 voet), waarvan de top overblijfselen van glaciatie vertoont, ligt aan de oostelijke rand van de Rift Valley op de grens van Congo (Kinshasa) en Oeganda.
Het stroomgebied van de Congostroom is qua stroomsnelheid het op één na grootste stroomgebied, na dat van de Amazone. In het centrale deel van het stroomgebied vormt de waaier van rustige rivieren een van de aantrekkelijkste netwerken van bevaarbare wateren ter wereld, maar dit netwerk wordt van de Atlantische Oceaan afgesneden door een opeenvolging van stroomversnellingen in West-Congo (Kinshasa) tussen Kinshasa en Matadi. Stroomafwaarts van Matadi wordt de rivier weer bevaarbaar alvorens in de monding uit te monden. Alle rivieren in de regio stromen via stroomversnellingen of watervallen van de perifere plateaus naar het centrale bekken. De rivieren van de westelijke regio zijn slechts enkele kilometers bevaarbaar vanaf hun monding, hoewel de Ogooué in Gabon, die in een breder sedimentair kustbekken ligt, over een afstand van meer dan 160 km bevaarbaar is.
Georg Gerster/Comstock Inc.
Sommige delen van Centraal-Afrika liggen in het stroomgebied van Tsjaad (noordelijke Centraal-Afrikaanse Republiek) of de Nijl (oostelijk Rwanda en noordoostelijk Burundi, de westelijke Riftvallei ten noorden van het Virunga-gebergte). Lavavelden uit het Virungagebergte hebben de uitmonding geblokkeerd van een oud hydrografisch netwerk dat vroeger naar het noorden was gericht. Hierdoor ontstond het Kivu-meer, waarvan het water naar het zuiden afvloeit, via de kloof van de Ruzizi-rivier (Rusizi) naar het Tanganyika-meer, waarvan één uitmonding het meer verbindt met de Lualaba-rivier en dus met de Congo. De vulkanische dam veroorzaakte ook een omkering van de loop van de rivier in het noorden van Rwanda, waardoor meren en moerassen ontstonden.
Centraal Afrika wordt gekenmerkt door een heet en nat klimaat aan beide zijden van de evenaar. De equatoriale strook die zich uitstrekt van de Atlantische Oceaan tot de westelijke Rift Valley wordt het hele jaar door beïnvloed door de intertropische convergentiezone (ITCZ), wat resulteert in intense, zware neerslag. De gemiddelde jaartemperatuur in de regio varieert van 25 tot 28 °C (77 tot 82 °F), en de maandelijkse gemiddelden variëren slechts een paar graden gedurende het jaar. Het daggemiddelde van ongeveer 20 °F (11 °C) is altijd hoger dan het maandgemiddelde. De jaarlijkse neerslag bedraagt meer dan 2.000 mm in de kuststreek van Gabon, in het centrum van het Congobekken en op de bergtoppen die aan de westelijke Riftvallei grenzen. Er is geen echt droog seizoen, maar in het uiterste oosten en westen zijn er twee maanden (juli en augustus) met minder neerslag. Ten noorden en ten zuiden van de equatoriale strook neemt de droogte toe met de breedtegraad. Op het noordelijk halfrond is het droog in januari (wanneer het gebied droge Sahara-luchtmassa’s ontvangt) en op het zuidelijk halfrond in juli; het seizoen duurt bijna zeven maanden in het uiterste noorden van de Centraalafrikaanse Republiek en in het uiterste zuiden van Congo (Kinshasa). Ondanks de lage breedtegraad en de nabijheid van vochtige luchtmassa’s heeft het kustgebied van zuidwestelijk Centraal-Afrika een abnormaal lang droog seizoen met weinig jaarlijkse neerslag als gevolg van de aanwezigheid van een koude zeestroming (de Benguelastroom) langs de kust. Hooglandgebieden zijn meestal natter en koeler.
Equatoriaal Centraal Afrika wordt bedekt door een altijdgroen woud met een oppervlakte van bijna 400.000 vierkante mijl (1.035.920 vierkante km). Dit regenwoud – een uitbundige wereld van hoge bomen, rijk aan epifyten en lianen – neemt drie belangrijke vormen aan: permanent natte moerasbossen aan de samenvloeiing van de Ubangi en de Congo; galerijbossen, die onderhevig zijn aan periodieke overstromingen, langs oevers en uiterwaarden van rivieren; en, het meest uitgestrekt, bossen op droog land, met ofwel één dominante soort of, wat vaker voorkomt, met een verscheidenheid aan soorten (soms enkele honderden per hectare). Dit laatste type bos komt ook voor op de oostelijke hellingen van het Congobekken, maar gaat over in hooggelegen levensvormen op de hoogvlakten van de westelijke Riftvallei.
Dr. Nigel Smith/The Hutchison Library
Het regenwoud wordt omringd door een lappendeken van savannes en andere bossen. Savannes van arme, doorlaatbare zandgrond, ongelijkmatig bezaaid met kleine bomen bedekken de hoogvlakten, terwijl subequatoriale bossen de valleien vullen. Grote delen van de savanne zijn waarschijnlijk ontstaan door “slash-and-burn”-landbouwtechnieken, waarbij het oorspronkelijke bos werd gekapt en de resulterende graslanden door periodieke bosbranden in stand werden gehouden. De savannes grenzen ook aan de koelere en drogere Atlantische kust van de twee republieken van Kongo, terwijl mangrovebossen zich uitstrekken langs de oevers van nabijgelegen estuaria, lagunes en delta’s.
Buiten dit savannebosgebied is de meest kenmerkende vegetatie het droge tropische woud (in het zuidoosten miombo genoemd). De bomen zijn kleiner en minder dicht dan die van het equatoriale woud, en ze zijn bladverliezend en verliezen hun bladeren tijdens het droge seizoen. Het droge tropische woud bedekt de zuidelijke hoogvlakten van Kwango en Katanga (Shaba) in Kongo (Kinshasa), maar bestaat slechts in flarden ten noorden van de evenaar, in de Centraalafrikaanse Republiek. In het uiterste noorden is de doornige steppe een typisch Saheliaans landschap.
Met zijn steile hellingen over korte afstanden, regenachtige hooglanden, en relatief droge bodems, wordt de regio van de Westelijke Riftvallei gekenmerkt door scherpe vegetatiecontrasten. Het beroemdste nationale park van Centraal-Afrika, het Virunga National Park in Congo (Kinshasa), is het thuis van olifanten, leeuwen, nijlpaarden, wrattenzwijnen, boszwijnen, okapi’s en berggorilla’s op de vulkaanhellingen. In dezelfde regio ligt ook het Kahuzi-Biega National Park, waar berggorilla’s voorkomen. In savanne- of beboste savannegebieden liggen het Garamba National Park in het noordoosten van Congo, bekend om zijn witte neushoorns, het Upemba National Park in het zuiden van Congo, parken in het noordelijk deel van de Centraal Afrikaanse Republiek, en het Akagera National Park in het noordoosten van Rwanda. Andere parken en reservaten bevinden zich in het evenaarswoud in Congo, zoals de nationale parken Maiko en Salonga.
Nationale grenzen hebben het grondgebied van vele etnische groepen opgesplitst. Twa (Pygmeeën) zijn verspreid in de bossen van Kameroen tot de bergen rond het Kivu-meer. De Fang van Gabon houden zich ook op in Equatoriaal Guinea en zuidelijk Kameroen. De Teke zijn verspreid over Congo (Brazzaville), Gabon, en Congo (Kinshasa). De Kongo wonen in West-Congo (Kinshasa), West-Congo (Brazzaville) en Angola; de Chokwe en de Lunda wonen in Kongo (Kinshasa) en Angola. In elk land hebben enkele grote groepen een numeriek overwicht, zoals de Fang in Gabon en de Mboshi, Teke en Kongo in Kongo (Brazzaville). Burundi en Rwanda tellen een Hutu-meerderheid, een Tutsi-minderheid en enkele Twa (Pygmeeën). In Kongo (Kinshasa) zijn de belangrijkste groepen de Kongo (zuidwesten), Mongo (centraal bekken), Luba (zuid-centraal), Zande en Mangbetu (noordoosten), en Ngbaka (noordwesten). In de Centraalafrikaanse Republiek zijn de Baya, in het westen, het talrijkst, maar de Banda, in het centrum, bezetten het grootste gebied. De eilanden in de Golf van Guinea hebben een gemengde bevolking die zowel uit Angola als uit West- en Centraal-Afrika afkomstig is, vanwege hun geschiedenis als slavenplantages en later als plantages met grotendeels dwangarbeid.
De meeste talen die in Centraal-Afrika gesproken worden, behoren tot de Bantoe-groep van de Niger-Congo taalfamilie. In het noorden van Centraal-Afrika worden ook Adamawa-oosterse en Soedanese talen gesproken. De rijke linguïstische diversiteit van het gebied omvat het gebruik van lingua francas die ontstaan uit plaatselijke talen, pidgin creolen (op de eilanden van de Golf van Guinee), en Europese talen, die de officiële talen van de verschillende landen zijn (Portugees in São Tomé en Príncipe, Frans elders). Deze lingua francas overlappen vaak grenzen. Het Lingala, dat belangrijk is in Congo (Kinshasa), wordt ook gesproken in Congo (Brazzaville), evenals Kongo en Sango, die op hun beurt de hoofdtaal zijn in de Centraalafrikaanse Republiek. Het Swahili, de taal van Oost-Afrika, is de lingua franca in Oost-Congo (Kinshasa) en onder de handelaars van Burundi en Rwanda. In deze laatste landen zijn Rundi en Rwanda (samen met het Frans) de officiële talen.
Dit artikel behandelt de geschiedenis van de regio vanaf de prehistorie tot het einde van de koloniale periode in de 20e eeuw. Voor de postkoloniale geschiedenis van de regio, zie Burundi, Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo (Brazzaville), Congo (Kinshasa), Gabon, Rwanda, en São Tomé en Príncipe. Oppervlakte: 3.632.116 km². Bevolking (schatting 2001) 75.001.000.