Ondanks dat 56 procent van de katholieken in de VS vindt dat abortus in de meeste of alle gevallen legaal zou moeten zijn, wordt algemeen aangenomen dat “pro-choice” onverenigbaar is met katholiek zijn. Dat is niet verwonderlijk, aangezien het standpunt van de katholieke kerk over abortus vrij duidelijk lijkt: abortus is moord. De Catechismus van de Katholieke Kerk zegt zelfs: “Sinds de eerste eeuw heeft de Kerk het morele kwaad van elke abortus bevestigd. Deze leer is niet veranderd en blijft onveranderlijk.”
Dat is echter niet helemaal waar.
Hoewel het fair is om te zeggen dat de Katholieke Kerk altijd anti-abortus is geweest, ondersteunt de geschiedenis niet dat haar standpunt “onveranderlijk” is geweest gedurende de afgelopen twee millennia. De levens en geschriften van katholieke heiligen en pauselijke besluiten laten zien dat de kerk haar standpunt over abortus vele malen heeft aangepast en dat er nog steeds ruimte is voor discussie.
Het abortusdebat in de katholieke kerk heeft zich grotendeels geconcentreerd rond twee hoofdpunten: de voorkeur van de kerk voor kuisheid en de vraag wanneer het menselijk leven begint.
Seks is, eh, een ingewikkelde zaak in het katholicisme. Terwijl de “echtelijke omhelzing” wordt gevierd binnen de grenzen van het huwelijk (en dan nog alleen als het huwelijk “open” staat voor voortplanting), is de macht binnen de Kerk voorbehouden aan mannen die zweren het celibaat te beoefenen. Eeuwenlang was het voornaamste probleem met abortus in de Katholieke Kerk dat je eerst seks moest hebben gehad om abortus te kunnen plegen. Abortus was zondig omdat het de enige aanvaardbare reden voor het hebben van seks teniet deed: voortplanting. In hun boek A Brief, Liberal, Catholic Defense of Abortion noemen de filosofen Daniel Dombrowski en Robert Deltete dit de “perversity view,” en leggen ze uit dat, omdat de enige toegestane reden om seks te hebben voortplanting was, “abortus seks perverteert en immoreel is op dezelfde manier als anticonceptie immoreel is.”
Maar soms, als seks die uitmondde in zwangerschap buiten het huwelijk plaatsvond, werd het ongedaan maken ervan beschouwd als een wonder.
Ierland heeft lang bekend gestaan als een van de meest katholieke naties ter wereld. Begin jaren tachtig ging meer dan 90 procent van het land wekelijks naar de katholieke mis, en in 1983 ratificeerde Ierland een grondwetswijziging die abortus in bijna alle gevallen verbood (deze wijziging werd pas in 2018 ingetrokken). In die tijd werd het amendement door velen als “middeleeuws” bestempeld. In het middeleeuwse Ierland zijn er echter meerdere gevallen waarin abortus wordt genoemd als een wonder dat is verricht door katholieke heiligen.
In verslagen over hun levens uit de eerste millennia worden de heiligen Brigid van Kildare, Ciarán van Saigir, Cainnech van Aghaboe, en Áed mac Bricc allemaal genoemd als een van hun wonderen.
“Wat mij het meest opvalt is dat dit geen onbeduidende heiligen zijn die deze taboehandelingen verrichten,” zegt Dr. Maeve Callan, universitair hoofddocent Religie aan het Simpson College en specialist op het gebied van de middeleeuwse Ierse geschiedenis. “Brigid is misschien wel de meest geliefde Ierse heilige.”
In de hagiografie over het leven van de heilige Brigid wordt de kracht van haar geloof beschreven, die haar in staat stelt een wonderbaarlijke abortus uit te voeren die de deugdzaamheid van een geile non herstelt.
“Een zekere vrouw die de gelofte van kuisheid had afgelegd, viel door jeugdig verlangen naar genot en haar baarmoeder zwol op met kind. Brigid, die de meest krachtige kracht van haar onuitsprekelijk geloof uitoefende, zegende haar en deed het kind verdwijnen, zonder te baren en zonder pijn.”
Terwijl de Brigid abortus zich grotendeels richt op de perversiteitsopvatting (het verbreken van de gelofte van kuisheid), zijn andere wonderbaarlijke abortussen meer gericht op de vraag wanneer het menselijk leven begint. Dat is het geval met Ciarán van Saigir. Voordat zijn verhaal begint, had de heilige Ciarán een non gered die was ontvoerd en vermoedelijk verkracht door een plaatselijke koning.
“Toen de man Gods met het meisje naar het klooster terugkeerde, bekende zij dat zij zwanger was. Toen drukte de man van God, geleid door de ijver van de gerechtigheid en niet wensend dat het zaad van de slang zou bevruchten, met het teken van het kruis op haar baarmoeder en dwong haar baarmoeder leeg te maken.”
“Voordat Ciaran zijn wonder verrichtte, was er een gevoel dat wat zich in de baarmoeder bevond nog niet volledig menselijk was,” zegt Callan. In de katholieke leer begint het menselijk leven wanneer een foetus een menselijke ziel krijgt, een gebeurtenis die bekend staat als ensoulment. De Kerk heeft echter geen duidelijk antwoord op de vraag wanneer de bevruchting plaatsvindt.
In de vijftiende eeuw verdedigde Antonius, aartsbisschop van Florence, abortussen die medisch gezien noodzakelijk waren voor een zwangere vrouw, zolang deze maar plaatsvonden voor de bevruchting.
De langst heersende overtuiging van de Kerk in deze zaak is er een van “uitgestelde hominisatie”, of dat een foetus pas een ziel kan krijgen als hij “gevormd” is. Thomas van Aquino, een belangrijke man in de katholieke kerk in de 13e eeuw, volgde Aristoteles en geloofde dat de foetus na ongeveer 40 dagen voor mannen en na ongeveer 80 dagen voor vrouwen voldoende gevormd was om tot inkarnatie over te gaan. Meer algemeen werd ervan uitgegaan dat de inkuiling plaatsvond bij de “bevruchting”, het moment waarop een zwangere vrouw haar kind voor het eerst voelt bewegen, gewoonlijk na ongeveer 18 weken zwangerschap. Hoewel de katholieke wet abortus afkeurde, oordeelde zij dat het alleen moord was als het plaatsvond nadat de foetus een menselijke ziel had gekregen.
Verschriften uit die tijd laten zien dat abortus een wijdverbreide en grotendeels sociaal geaccepteerde praktijk was, en in sommige gevallen gesteund werd door kerkleiders. In de vijftiende eeuw verdedigde Antonius, aartsbisschop van Florence, abortussen die medisch noodzakelijk waren voor een zwangere vrouw, zolang ze plaatsvonden voor de bevruchting. Antonius was geen controversieel figuur. De toenmalige paus verklaarde dat hij een “briljant theoloog en een populair prediker” was, en Antonius’ mening werd gedeeld door veel invloedrijke theologen.
Dat veranderde aan het eind van de jaren 1580 toen paus Sixtus V aan de macht kwam. Sixtus V was een notoir hardvochtig man. Voorafgaand aan zijn pausschap werd hij vanwege zijn intensiteit teruggeroepen uit zijn rol als inquisiteur-generaal in Venetië. In 1588 vaardigde hij een pauselijke bul uit waarin hij verklaarde dat abortus in elk stadium van een zwangerschap moord was, en dat de straf excommunicatie was die alleen kon worden opgeheven door naar Rome te reizen om vergiffenis te vragen. Sixtus V leek echter niet geïnteresseerd in het handhaven van deze bul, en verleende vaak speciale dispensaties aan bisschoppen om zaken zelf af te handelen en wenste niet dat vrouwen die abortus pleegden werden behandeld alsof zij doodslag hadden gepleegd.
Deze harde opstelling ten opzichte van abortus duurde slechts drie jaar. In 1591 draaide de nieuwe paus Gregorius XIV het besluit terug en verklaarde dat abortus alleen moord was als het plaatsvond na de bevruchting, die volgens hem plaatsvond 166 dagen na het begin van de zwangerschap, of ruim halverwege het tweede trimester. Dit besluit duurde 278 jaar totdat Paus Pius IX in 1869 het besluit weer terugdraaide en abortus na de bevruchting tot een zonde maakte die degenen die betrokken waren bij de verkrijging ervan automatisch excommuniceerde van de Katholieke Kerk. Er zijn slechts negen zonden die automatische excommunicatie als straf hebben. Deze nieuwe uitspraak bracht abortus op hetzelfde niveau van zondigheid als het slaan van de paus.
Met andere woorden, typemachines, elektrische batterijen en liften werden allemaal uitgevonden voordat de Katholieke Kerk haar standpunt over abortus verhardde. Paus Pius IX veranderde het standpunt van de Kerk over abortus echter niet, omdat hij geloofde dat de bevruchting plaatsvond bij de conceptie. Hij geloofde eerder dat de conceptie de mogelijkheid gaf tot ensoulment, en dat die mogelijkheid beschermd moet worden. Voor sommigen is dit argument niet overtuigend. Daniel Maguire, emeritus hoogleraar theologische ethiek aan de Marquette Universiteit, een katholieke instelling, schreef in The Religious Consultation on Population, Reproductive Health & Ethics, “Het argument wordt gehoord dat de foetus ‘potentieel leven’ is. Dat is onjuist. Het is echt leven. Het heeft alleen nog geen persoonlijke status bereikt. Het is in potentie een persoon, maar het potentieel is niet feitelijk. Per slot van rekening, beste lezer, zijn u en ik in potentie dood, maar we zouden niet behandeld willen worden alsof die potentie vervuld is.”
Hij gaat verder met te zeggen: “Er kunnen serieuze en rechtvaardigende redenen zijn voor het doden van pre-persoonlijk, foetaal leven. De beslissing daarover behoort natuurlijk toe aan de vrouw die dat leven draagt. Vrouwen hebben een veel betere staat van dienst dan mannen als het gaat om het koesteren en beschermen van leven. Laten we beslissingen over abortus aan hen overlaten”
Voor sommigen geeft het primaat van het geweten voldoende ruimte binnen de katholieke kerk voor individuen om hun eigen mening te vormen over abortus.
Ondanks dat het katholicisme een religie is met een strikte en prominente hiërarchie, heeft het een diep respect voor de individuele rede en keuze. Bij complexe morele vraagstukken moet een mens eerst naar zijn eigen geweten kijken om het juiste antwoord te vinden – niet naar kerkleiders. Dit principe staat bekend als het “primaat van het geweten”, en de Catechismus gaat verder met te zeggen: “Een mens moet altijd gehoorzamen aan het zekere oordeel van zijn geweten.” Deze nadruk op de persoonlijke rede is zo belangrijk dat toen paus Franciscus onlangs werd beschuldigd van het verspreiden van ketterij voor het waarderen van het individuele geweten boven de gevestigde kerkelijke leer, hij verdubbelde en zei: “Het primaat van het geweten moet altijd worden gerespecteerd.”
Voor sommigen geeft het primaat van het geweten voldoende ruimte binnen de katholieke kerk voor individuen om hun eigen mening te vormen over abortus. Het is het principe achter Catholics for Choice (CFC), een non-profitorganisatie van katholieken die pleiten voor toegang tot abortus en anticonceptie vanuit een katholiek standpunt. Hoewel de Amerikaanse Conferentie van Katholieke Bisschoppen stelselmatig de identificatie van CFC als katholieke organisatie afwijst, zijn haar standpunten veel representatiever voor praktiserende Amerikaanse katholieken.
Maar hoewel een meerderheid van de 51 miljoen katholieken in Amerika vindt dat abortus in alle of de meeste gevallen legaal zou moeten zijn, worden hun standpunten niet door de kerkelijke hiërarchie bepleit. En voor niet-katholieken heeft dit gevolgen.
Katholieken vormen slechts 22 procent van de Amerikaanse bevolking, maar een op de zes ziekenhuisbedden bevindt zich in een katholieke instelling, een aantal dat sinds 2001 met 22 procent is toegenomen. Katholieke ziekenhuizen volgen een reeks richtlijnen over gezondheidszorg van de Amerikaanse Conferentie van Bisschoppen. Deze richtlijnen verbieden hun ziekenhuizen anticonceptie, sterilisatie, veel onvruchtbaarheidsbehandelingen en abortus te geven, zelfs als een vrouw niet katholiek is en haar leven en gezondheid in gevaar zijn.
Stellen dat pro-choice onverenigbaar is met katholiek zijn weerspiegelt een zeer beperkt begrip van de katholieke geschiedenis en theologie. Katholicisme is complex, en katholieken zijn dat ook. De overgrote meerderheid van de katholieken vertoont gedragingen die door de katholieke hiërarchie aan de kaak worden gesteld, zoals het gebruik van voorbehoedsmiddelen, orale seks en het steunen van abortus, terwijl ze toch trouw blijven aan het katholicisme. Misschien wordt het tijd dat ze daarbij ook bidden tot de heilige Brigid en de heilige Antonius.