Voordat we ingaan op de betekenis en de verschillende betekenissen van de term paradigma, moeten we eerst de etymologische oorsprong ervan vaststellen. In concreto komt het voor in het Latijnse woord paradigma, hoewel dat weer uit het Grieks komt. Meer precies komt het van παράδειϒμα, dat gevormd wordt uit de samenvoeging van het voorvoegsel “para”, dat samen betekent, en het woord “deigma”, dat vertaald kan worden als voorbeeld of model.
Het begrip paradigma (een woord dat is afgeleid van het Griekse paradeigma) wordt in het dagelijks leven gebruikt als een synoniem voor “voorbeeld” of om te verwijzen naar iets dat als “model” wordt genomen. Aanvankelijk werd er rekening mee gehouden op grammaticaal niveau (om het gebruik ervan in een bepaalde context te definiëren) en werd het gewaardeerd vanuit retorisch oogpunt (om te verwijzen naar een parabel of fabel). Vanaf de jaren zestig werd de reikwijdte van het begrip verbreed en begon “paradigma” een gangbare term te worden in het wetenschappelijke vocabulaire en in epistemologische uitdrukkingen wanneer het nodig werd om van modellen of patronen te spreken.
In deze zin, in zijn betekenis als “model”, zouden we een voorbeeld kunnen vaststellen als het volgende: Valentino’s werk is een paradigma voor veel jonge ontwerpers.
Een van de eerste figuren in de geschiedenis die het begrip dat ons nu bezighoudt aan de orde stelde, was de grote Griekse filosoof Plato, die zijn eigen definitie maakte van wat hij als een paradigma beschouwde. In deze zin stelde de voornoemde denker dat dit woord kwam om te bepalen wat de ideeën of soorten van voorbeeld zijn van een ding in kwestie.
De Amerikaan Thomas Kuhn, filosofiedeskundige en vooraanstaand figuur in de wereld van de wetenschap, was verantwoordelijk voor het vernieuwen van de theoretische definitie van deze term om er een betekenis aan te geven die meer in overeenstemming is met de huidige tijd, door hem aan te passen om de reeks praktijken te beschrijven die de richtsnoeren van een wetenschappelijke discipline over een bepaalde periode schetsen.
Een wetenschappelijk paradigma stelt dus vast wat moet worden waargenomen; wat voor soort vragen moeten worden ontwikkeld om antwoorden te krijgen op het doel dat wordt nagestreefd; welke structuur deze vragen moeten hebben; en geeft richtlijnen die de weg aangeven voor de interpretatie van de resultaten die uit een wetenschappelijk onderzoek worden verkregen.
Wanneer een paradigma niet langer kan voldoen aan de eisen van een wetenschap (bijvoorbeeld in het licht van nieuwe bevindingen die eerdere kennis ontkrachten), wordt het opgevolgd door een ander paradigma. Een paradigmaverschuiving zou dramatisch zijn voor de wetenschap, omdat deze stabiel en volwassen lijkt te zijn.
Het is echter ook nodig om duidelijk te maken dat paradigma een term is die ook op andere gebieden buiten de wetenschap kan worden gebruikt. In die zin wordt het ook veel en vaak gebruikt in de taalkunde, waar het wordt gebruikt om te verwijzen naar een hele reeks woorden die, binnen dezelfde context, door elkaar kunnen worden gebruikt.
Dus, als we deze uitdrukking hadden, ______ was blind, zouden we die kunnen aanvullen door in die leemte een reeks zelfstandige naamwoorden te gebruiken, zoals man, kind, oude man, kat of vogel.
In de sociale wetenschappen is het paradigma verwant met het begrip wereldbeeld. Het begrip wordt gebruikt om te verwijzen naar al die ervaringen, overtuigingen, belevenissen en waarden die van invloed zijn op en bepalend zijn voor de manier waarop iemand de werkelijkheid ziet en dienovereenkomstig handelt. Dit betekent dat een paradigma ook de manier is waarop de wereld wordt begrepen.