De profeet Mohammed openbaarde de religie van de Islam op het Arabisch schiereiland in de vroege zevende eeuw. In de eeuwen daarna verspreidde de islam zich in het Midden-Oosten en vervolgens in Azië, Noord-Afrika en Zuid-Spanje. Gedurende bijna 1300 jaar bestonden er verschillende islamitische rijken, totdat het Ottomaanse Rijk, het laatste van de islamitische rijken, aan het eind van de Eerste Wereldoorlog werd opgeheven.
Voor een cultuur en religie die zich over zoveel eeuwen, gebieden en rijken heeft verspreid, is de unieke identiteit van de islamitische kunst werkelijk opmerkelijk. De islam bindt cultureel en etnisch diverse groepen mensen, en zijn kunst volgt dit voorbeeld, met intrinsiek verenigende kenmerken. Een van deze kenmerken is de voorkeur voor het versieren van alle oppervlakken, vooral met tegels.
In de negende eeuw gebruikten de meeste islamitische landen tegels om belangrijke gebouwen te versieren, zoals moskeeën, heiligdommen, paleizen, graven en religieuze colleges. Vandaag de dag zijn decoratieve tegels een traditie in vrijwel alle islamitische landen, en de impact van islamitische tegels is duidelijk in het voortdurende gebruik ervan in moderne westerse toepassingen.
Islamitische tegeldecoratie
Het Met Museum legt uit dat islamitische kunst wordt gedefinieerd door het verzet tegen de afbeelding van menselijke en dierlijke vormen. De islam is van mening dat het vermogen om levende vormen te scheppen uniek is voor God, die in de Koran “musawwir” of “maker van vormen” wordt genoemd.
Dit aniconisme dwong moslims om verschillende ontwerpen te vinden als een middel voor zelfexpressie. Als gevolg daarvan zijn veel islamitische versieringen voorzien van gestileerde motieven en ofwel in elkaar grijpende patronen (zoals geometrische ontwerpen of arabesken) of kalligrafie – of een combinatie.
Geometrische patronen
Geometrische patronen zijn volgens het Met Museum een van de meest onderscheidende kenmerken van islamitische tegels en islamitische kunst in het algemeen, maar ze zijn niet ontstaan in de islamitische cultuur. Islamitische kunstenaars leenden sleutelelementen van geometrische patronen van de Grieken, Romeinen en Sasaniërs, en ontwikkelden deze vervolgens tot wat later typisch Islamitische ontwerpen zouden worden. In zijn artikel “Geometrische proporties: The underlying structure of design process for Islamic geometric patterns,” legt Loai M. Dabbour uit dat Islamitische geometrische patronen sterk uit de wiskunde putten en het belang van eenheid en orde benadrukken, zoals blijkt uit Gods schepping van het universum.
De geometrische patronen in Islamitische tegels bestaan uit eenvoudige vormen die worden gecombineerd, in elkaar gevlochten, gedupliceerd, en in complexe ontwerpen worden gelegd. Vier basisvormen vormen de meeste Islamitische tegelontwerpen:
- Cirkels
- vierkanten en andere vierzijdige veelhoeken
- sterren (of driehoeken en vierkanten gerangschikt in een cirkel)
- meerzijdige veelhoeken
De Islamitische geometrische tegelontwerpen zijn niet beperkt tot deze vier vormen; het is de herhaling, combinatie en rangschikking van vormen die de patronen tot leven brengt in Islamitisch design.
Arabesques
The arabesque is the “epitome of Islamic art.”
–Rachida El Diwani, Professor of Comparative Literature, Alexandria University in Egypt
Rachida El Diwani explains that the arabesque design consists of vegetal designs borrowed from nature (flowers, boombladeren, wijnranken, enzovoort) en geometrische patronen in een potentieel onbeperkte herhaling, die de oneindigheid van God en de vergankelijkheid van aardse voorwerpen aanduiden.
Arabesken zijn waarschijnlijk ontstaan in Bagdad in de 10e eeuw en werden gebruikt in de meeste Islamitische architectuur tot in de 14e eeuw, volgens Tasha Brandstatter van Classroom. Toen de islamitische cultuur zich verspreidde van Zuid-Azië naar het Midden-Oosten en later naar Spanje, gingen de arabesken mee
Kalligrafie
Het Victoria and Albert Museum meldt dat de islamitische cultuur op grotere schaal kalligrafie heeft gebruikt dan welke andere groep ook, en het geschreven woord van papier naar alle kunstvormen heeft gebracht, inclusief tegels en architectuur. Arabisch is belangrijk voor moslims omdat het de taal was die werd gebruikt om de Koran te openbaren aan de Profeet Mohammed in de zevende eeuw. De Arabische kalligrafie in islamitische tegels wordt vaak gebruikt om de boodschap van de Koran over te brengen, maar islamitische tegelkalligrafie wordt ook gebruikt om andere religieuze teksten, lofprijzingen voor heersers, gedichten en aforismen over te brengen.
Zoals het Met Museum opmerkt, was de islamitische tegelkalligrafie niet louter functioneel. Kalligrafie had ook een sterke esthetische aantrekkingskracht en bood de mogelijkheid tot grenzeloze creativiteit. Het Department of Islamic Art van het Metropolitan Museum of Art legt uit dat “een heel woord de indruk kan wekken van willekeurige penseelstreken, of dat een enkele letter kan uitgroeien tot een decoratieve knoop.”
Kalligrafie kon dienen als de dominante decoratie voor tegels, maar kon ook worden gecombineerd met geometrische patronen en arabesken, zoals met name te zien is aan de buitenkant van de Rotskoepel, een islamitisch heiligdom dat is gebouwd op de Tempelberg in de Oude Stad van Jeruzalem.
Islamitische tegeltechnieken
Zellige tegel
“Zellige” (soms geschreven als “zellij” of “zillij”) komt van het Arabische woord “al zulaycha”, dat “kleine gepolijste steen” betekent.” Zellige tegels zijn veelkleurige mozaïeken, meestal met complexe geometrische patronen.
Om zelliges te maken, hebben ambachtslieden de tegels eerst aan één kant geglazuurd. Daarna sneden ze de tegels door het geometrische patroon op de geglazuurde tegel te tekenen, de vorm met een scherpe hamer uit te snijden en vervolgens de randen van de gesneden tegel met een kleine hamer af te schuinen.
De volgende stap was het maken van een tekening van hoe de verschillende tegelvormen en -kleuren zouden worden geassembleerd. De gesneden tegels werden met de tegeltekening naar beneden op de vloer gelegd, zo dicht mogelijk bij elkaar, en er werd mortel overheen gegoten. Nadat de mortel was uitgehard, kon de resulterende zellige worden geïnstalleerd.
De Turkse Culturele Stichting legt uit dat zellige tegel vaak werd gebruikt voor muren, gewelven, mihrab-nissen, overgangen naar koepels, en de interieurs van koepels.
Het gebruik van zellige mozaïeken ontstond in Marokko in de 10e eeuw, met gebruik van witte en bruine tinten en imitaties van Romeinse mozaïeken. Opvolgende dynastieën bleven het zellige ontwerp verrijken, en zellige was vooral populair tijdens de Berber Dynastie in de 12e en 13e eeuw. Later zou de zellige tegel bijdragen aan het ontstaan van de Portugese azulejotegel.
Zellige
Luster schilderen is een complexe schilder- en baktechniek waarbij zilver- en koperoxiden op het oppervlak van een geglazuurde tegel worden gesuspendeerd. Deze metalen breken het licht en creëren wat wij zien als een glanzend uiterlijk.
De glansschildertechniek werd oorspronkelijk gebruikt op glas in Egypte en Syrië in de achtste eeuw, maar werd kort daarna geïntroduceerd op keramiek in Bagdad. Lusterwerk werd vervolgens meer dan een eeuw lang vrijwel uitsluitend in Bagdad gemaakt.
Hoewel met lusterwerk met meerdere kleuren kon worden gewerkt, zien we meer monochrome voorbeelden die zich later elders in West-Azië verspreidden en vervolgens verder naar het westen naar Noord-Afrika, Europa en Amerika.
Onderglazuur beschilderde tegels
Terwijl het bij glansschilderen gaat om het schilderen op een geglazuurd oppervlak, wordt bij onderglazuur schilderen op ongeglazuurde tegels geschilderd, aldus Ensar Taçyildiz van het Ceramic Arts Network. De tegel wordt bisque-gebakken en vervolgens beschilderd met een onderglazuur. Na het beschilderen van de tegels brengen de ambachtslieden een doorzichtig glazuur aan en stoken ze de tegels een laatste keer.
Voorbeelden van onderglazuur beschilderd keramiek uit de negende eeuw suggereren dat de techniek zelf op zijn minst zo oud is.
De Turkse Culturele Stichting legt uit dat de kleuren die oorspronkelijk voor onderglazuur werden gebruikt turkoois, violet, kobaltblauw, groen en zwart waren. Om te voorkomen dat de kleuren door het glazuur zouden worden opgelost, ontwikkelden de ambachtslieden speciale pigmenten met een samenstelling die vergelijkbaar was met die van het kleiglazuur. Deze combinatie zorgde voor een sterke verbinding die niet oploste.
Cuerda Seca
Het Met Museum beschrijft de cuerda seca (Spaans voor “droog koord”) techniek als het omlijnen van gebieden van de tegel die moesten worden beschilderd met een vettige substantie. Deze dunne contouren hielden de verschillende kleuren gescheiden, waardoor droge lijnen van ongeglazuurde tegels achterbleven.
Volgens Qantara, een site gewijd aan het mediterrane erfgoed, zou cuerda seca in de negende eeuw zijn ontstaan in het Midden-Oosten. Sommige cuerda seca technieken bereikten Al-Andalus (islamitisch Spanje) al in de tweede helft van de 10e eeuw, en de volledige cuerda seca methode arriveerde in de 11e eeuw. Cuerda seca bloeide in Iran aan het eind van de 14e eeuw, en werd vervolgens ook geïntroduceerd in Turkije en India.
Waar de traditionele cuerda seca technieken stoffen gebruikten die gemaakt waren van dierlijk vet en minerale pigmenten zoals mangaan en ijzer, gebruiken de moderne methoden minerale olie of washarsen.
Haft Rang
De Iran Chamber Society schrijft dat de haft rang (of “zeven kleuren”) tegeltechniek populair werd in de islamitische architectuur tijdens het Safavid Rijk (1502-1736), toen veel religieuze gebouwen werden gebouwd. Haft rang tegels waren een goede keuze om economische redenen (ze waren zowel goedkoper als sneller te produceren), en de zeven kleuren gaven de ambachtslieden meer artistieke vrijheid. Deze kleuren omvatten gewoonlijk wit, zwart, turkoois, ultramarijn, geel, rood en fawn, volgens Iran Destination.
Om haft rang tegels te maken, rangschikten ambachtslieden vierkante tegels naast elkaar, schilderden er een ontwerp op in geglazuurde kleuren, bakten de tegels, en rangschikten ze vervolgens tijdens de installatie nog een keer naast elkaar om het ontwerp opnieuw te maken.
Girih Tegels
In het artikel “Islamic Girih Tiles in Their Own Right as a History Lesson and Design Exercise in the Classroom,” legt Robert Earl Dewar uit dat girih-tegels bestonden uit tegelpatronen die vijf vormen/templates vormden – vlinderdas, langwerpige zeshoek, ruit, vijfhoek, en decagon. Deze vormen, zo theoretiseerde Dewar, kunnen ambachtslieden hebben geholpen bij het ontwerpen van nauwkeurige en complexe grootschalige geometrische installaties.
Hoewel bewijs suggereert dat de girih tegelmethodologie al in gebruik is sinds ongeveer het jaar 1200, begon de expertise van deze ontwerpen aanzienlijk toe te nemen in 1453 met de bouw van de Darb-i Imam Shrine.
Islamitische Tegels Blijvende Impact: Wiskunde & Style
In 2007 ontdekten natuurkundigen van Harvard en Princeton dat 15e-eeuwse islamitische girih-tegels Penrose geometrische patronen vormden, een vlakvullig tegelsysteem dat pas in de jaren zeventig in het Westen werd ontdekt. De Britse wiskundig natuurkundige Roger Penrose toonde in 1973 aan dat ruitvormige tegels een niet repeterend patroon met vijfvoudige rotatiesymmetrie konden creëren. Deze patronen werden later, in 1984, gevonden in metaallegeringen, quasi-kristallen genaamd, waardoor ons begrip van atoompakketten veranderde.
Deze geometrische ontwerpen die als puzzelstukjes in elkaar passen, boden een verrassende hoeveelheid creativiteit binnen een tweedimensionale patroonherhaling of “vlakvulling”. Volgens het Metropolitan Museum of Art vormden keramische tegels een perfect materiaal voor het creëren van vlakvullingen die hele muren of zelfs gebouwen konden bedekken, omdat de patronen eenheden vormden die oneindig konden worden uitgebreid.
Historische islamitische tegels maakten gebruik van wiskundig inzicht en gevoel voor design om ontzagwekkende tegels te creëren, en de invloed ervan is duidelijk in veel moderne toepassingen. Individuele tegels die verschillende patronen vertonen afhankelijk van de lay-out, gedessineerde tegels die integreren op een groter oppervlak, mozaïeken, en zelfs de mix van geometrische ontwerpen op individuele tegels herinneren ons aan de creatieve mogelijkheden met repetitieve patronen en arrangementen ontwikkeld door islamitische ambachtslieden. Bekijk onze Design Gallery voor enkele hedendaagse Islamitisch geïnspireerde tegelvoorbeelden die we vandaag de dag herkennen.