De Aziatische reuzenhorzel (Vespa mandarinia) is in Noord-Amerika aangekomen. De afgelopen dagen zijn foto’s en video’s opgedoken die laten zien hoe wreed dit insect honingbijen elders in de wereld heeft aangevallen: het kruipt in bijenkorven en rukt in grote aantallen de koppen van bijen af, waardoor zijn bijnaam als supervillain, “moordhorzel”, verontrustend treffend aanvoelt. Amerikaanse overheidsinstanties en plaatselijke imkers zijn in actie gekomen in de hoop de horzel, die tot dusver alleen in de staat Washington en het nabijgelegen Vancouver Island is waargenomen, uit te roeien voordat hij vaste voet op het continent krijgt. Het succes kan liggen in de natuurlijke interactie tussen roofdier en prooi.
V. mandarinia is de grootste horzel ter wereld. Een vrouwtje kan bijna vier centimeter lang worden, en het insect heeft grote bijtende monddelen waarmee het zijn slachtoffers kan onthoofden. Horzels zijn gewoonlijk solitaire jagers. Maar in de nazomer en herfst kunnen werksters van de V. mandarinia zich verenigen om massaal nesten van andere sociale insecten aan te vallen, met name honingbijen. Dit gedrag heeft zelfs een naam: de slacht- en bezettingsfase. Imkers in de VS leveren elk jaar miljarden honingbijen voor de bestuiving van ten minste 90 landbouwgewassen. Zij vrezen dat deze nieuwe raider de toch al grote verliezen van belangrijke bestuivers nog verder zal verergeren.
De horzel komt oorspronkelijk uit Azië, van Japan en Rusland tot Thailand en Myanmar (voorheen Birma). De eerste bevestigde waarneming in de VS was een dood exemplaar dat afgelopen december in Washington werd gevonden. Maar verschillende van de insecten waren eerder gezien op Vancouver Island in British Columbia in de late zomer en herfst van 2019. Niemand weet nog of de horzel een Noord-Amerikaans bruggenhoofd aan het vestigen is in de Pacific Northwest of dat het zich van daaruit zal verspreiden.
Achtere kolonisten brachten de iconische honingbij (Apis mellifera) vanuit Europa naar Noord-Amerika. De bij levert een bijdrage van naar schatting 15 miljard dollar per jaar aan de Amerikaanse economie door haar bestuivingsdiensten, veel meer dan welke andere beheerde bij ook. Azië is de thuisbasis van een handvol andere Apis-soorten, waaronder Apis cerana, de Aziatische honingbij. In delen van dat continent wordt de A. cerana voor bestuiving beheerd naast de A. mellifera. En het lijkt erop dat de Aziatische soort zich veel beter kan verdedigen tegen de slacht-en-bezet-pogingen van V. mandarinia.
Alle werksters van V. mandarinia zijn vrouwtjes. Als een werkster een mogelijke bijenkolonie heeft gevonden, brengt ze een feromonale markering aan die zegt: “Zusters, kom me helpen de buit binnen te halen.” Als deze geur op een Aziatische honingbijenkorf wordt geplaatst, gaan de bijen allemaal naar binnen. Als een horzel in het nest komt, omsingelen bijna 400 werkbijen het nest snel en vormen een bal van zoemende insecten. Ze laten hun vliegspieren trillen, waardoor de temperatuur stijgt tot 45,9 graden Celsius. Ook het kooldioxidegehalte stijgt in de bal. De bijen kunnen de barre omstandigheden aan, maar de horzel sterft. Als er echter genoeg horzels reageren op de feromonale oproep, kunnen ze de bijenverdediging overweldigen. Als ze klaar zijn, hebben de horzels een voedselbank – onvolwassen bijen die nog in hun kleine wascellen zitten – die een uitstekende eiwitbron vormt voor hun eigen jonge larven.
In tegenstelling tot hun Aziatische verwanten reageren Europese honingbijen niet op de geurmarker en vormen ze geen bijenballen; ze zijn overgeleverd aan de genade van V. mandarinia tenzij de mens ingrijpt. Imkers kunnen helpen door boven de deuropeningen van beheerde bijenkasten vallen te plaatsen met gaten die groot genoeg zijn voor een bij om er doorheen te gaan, maar niet voor een horzel. Imkers kunnen ook vallen met aas uitzetten om de horzels naar hun dood te lokken. “Imkers in Azië gebruiken inderdaad ingangsvallen,” zegt Jeff Pettis, voormalig onderzoeksleider van het bijenlaboratorium van het Amerikaanse ministerie van Landbouw in Beltsville, Md. “Bovendien is arbeid vaak goedkoop, zodat sommigen mechanische middelen gebruiken – meestal tennisrackets – om de grote horzels te slaan als ze naar de bijenkasten komen.”
Een andere potentiële Amerikaanse verdediging die nu niet beschikbaar is, is het vergroten van de genetische diversiteit van beheerde honingbijen. In Eurazië en Noord-Afrika komen van nature ten minste 29 ondersoorten honingbijen voor. De meeste bijen in de VS stammen af van de Italiaanse ondersoort, die bekend staat om zijn zachtaardigheid en vermogen om honing te maken – en helaas ook om zijn gebrek aan resistentie tegen een aantal veel voorkomende problemen met honingbijen. Brandon Kingsley Hopkins van de Washington State University zegt dat problemen zoals V. mandarinia aantonen waarom landen genetische diversiteit in Europese honingbijen moeten behouden, omdat sommige ondersoorten het vermogen hebben om bijenballen te creëren.
Als V. mandarinia zich in de V.S. vestigt, zal het een nieuwe stressfactor zijn voor vitale Europese honingbijenpopulaties. Zij hebben al te kampen met een groot aantal problemen: parasieten zoals varroamijten die het equivalent van de lever van de bijen wegzuigen, en meer dan 20 virale en andere ziekten, evenals pesticiden op het voedsel dat ze eten. Sinds 2012 hebben imkers jaarlijks bijenkasten verloren zien gaan, variërend van 29 tot 45 procent. De horzel herinnert er ook aan dat in Azië een nog veel zorgwekkender roofdier op de loer ligt: de Tropilaelapsmijt, die in de bijenkorf leeft en sommige bijenlarven doodt en andere die volwassen worden, verzwakt of vervormt. In Azië, waar zowel varroa- als Tropilaelapsmijten voorkomen, is de Tropilaelapsmijt het meest gevreesd. Die mijt is nog niet in Noord-Amerika. “Tropilaelaps is een veel grotere bedreiging, deels omdat hij moeilijker uit een nest te houden is,” zegt Danielle Downey, uitvoerend directeur van het non-profit Project Apis m. Pettis is het daarmee eens.
Bijenhouders en overheidsagenten hopen V. mandarinia uit te roeien voordat hij zich verankert, omdat ook geen mens met deze horzel te maken wil hebben. Milligram voor milligram mag zijn gif dan minder giftig zijn dan dat van een honingbij, maar de horzel is zo veel groter dat hij een grotere dosis bevat – en hij kan steeds opnieuw steken. Mensen die gestoken zijn door de horzel hebben de ervaring beschreven als gestoken worden met een hete metalen pin. De angel is lang genoeg om de standaard beschermende kleding van imkers te doorboren. In een recent artikel in de New York Times wordt beweerd dat in Japan elk jaar tot 50 mensen sterven als gevolg van een steek van de V. mandarinia.
Als deskundigen al een manier vinden om honingbijen en imkers te beschermen, als V. mandarinia niet wordt uitgeroeid, staan wilde honingbijen en andere sociale insecten – zoals hommels, die zich niet kunnen verdedigen – er alleen voor tegen een nieuwe, geduchte predator. Zoals Sue Cobey, een onderzoeker en bijenkweker in de staat Washington, zegt: “Het wordt lelijk.