Mancala

iv xmlns:v=”http://rdf.data-vocabulary.org/ Home :: Mancala

Bao spelers in Zanzibar

Mancala is een familie van bordspellen die over de hele wereld worden gespeeld, soms “zaai” spellen genoemd, of “tel-en-vang” spellen, wat het spel beschrijft. Het woord mancala (منقلة) komt van het Arabische woord naqala (نقلة) dat letterlijk “verplaatsen” betekent. Er bestaat niet één spel met de naam mancala; de naam is een classificatie of soort spel. Dit woord wordt gebruikt in Syrië, Libanon en Egypte, maar wordt niet consequent toegepast op één enkel spel. De oude naam mankalah is een duidelijke aanwijzing voor de Arabische oorsprong van het woord met de stille “h” aan het eind van het woord. Ook wordt de Arabische instrumentnaam mafaalah gebruikt, waardoor de Arabische oorsprong van de naam nog duidelijker wordt.

Het woord mancala komt ook voor in het Akan. De naam beschrijft het soort spel dat met dit instrument wordt gespeeld, niet een specifiek spel dat ermee wordt gespeeld. Er zijn vele variaties op het spel met verschillende namen.

Er zijn meer dan 800 namen van traditionele mancala-spelen bekend, en bijna 200 verzonnen spelen zijn beschreven. Sommige namen duiden echter op hetzelfde spel, terwijl sommige namen voor meer dan één spel worden gebruikt.

Enkele van de populairste mancala-spellen (wat betreft verspreidingsgebied, aantal spelers en toernooien, en publicaties) zijn:

• Bao la Kiswahili – wijdverbreid langs de oostkust van Afrika, en een integraal onderdeel van de Swahili cultuur; een van de moeilijkste spellen om te leren vanwege de nogal ingewikkelde regels;
• Congkak – nauwe varianten in Zuid-Azië van de Malediven tot de Filippijnen, bekend onder veel verschillende namen (bijv.g. Dakon, Ohvalhu, Sungka);
• Kalah – een modern spel dat vooral in de VS (waar het gewoon bekend staat als “Mancala”) en Europa wordt gespeeld
• Oware (awalé, awélé) – nauwe varianten worden gespeeld in het Caribisch gebied, in heel West-Afrika, en in immigrantengemeenschappen in Noord-Amerika en Europa;
• Toguz korgool of Toguz kumalak – gespeeld in Kirgizië en Kazachstan, waar het als superieur aan schaken wordt beschouwd.

Algemeen spelverloop

De meeste mancala-spellen hebben een gemeenschappelijk algemeen spelverloop. De spelers beginnen met het plaatsen van een bepaald aantal stenen, voorgeschreven voor het specifieke spel, in elk van de kuilen op het bord. Een speler mag zijn stenen tellen om het spel te plotten. Een beurt bestaat uit het verwijderen van alle zaden uit een kuil, het “zaaien” van de zaden (het in volgorde plaatsen van één in elk van de volgende kuilen) en het slaan op basis van de stand van het bord. Dit leidt tot de Engelse uitdrukking “count and capture” die soms wordt gebruikt om het spelverloop te beschrijven. Hoewel de details sterk verschillen, geldt deze algemene volgorde voor alle spellen.

Uitrusting

Een zwaanvormig Maleisisch Congkak-bord in het Nationaal Museum van Maleisië

Een toguz korgool-bord met ballen, Kyrgyzstan

De uitrusting is meestal een plank, gemaakt van verschillende materialen, met een reeks gaten in rijen, meestal twee of vier. De materialen omvatten klei en andere vormbare materialen. Sommige spelen worden vaker gespeeld met gaten die in de aarde zijn gegraven, of in steen zijn uitgehouwen. De gaten worden “depressies”, “kuilen”, of “huizen” genoemd. Soms worden grote gaten aan de uiteinden van het bord, “stores” genoemd, gebruikt om de stukken in te bewaren.

Speelstukken zijn zaden, bonen, stenen, kaurischelpen, halve knikkers of andere kleine ongedifferentieerde tellers die tijdens het spel in de gaten worden geplaatst en daarheen worden verplaatst.

Bordconfiguraties variëren tussen verschillende spellen, maar ook binnen variaties van een bepaald spel; Endodoi wordt bijvoorbeeld gespeeld op borden van 2×6 tot 2×10. De grootste zijn Tchouba (Mozambique) met een bord van 160 (4×40) vakjes waarvoor 320 zaden nodig zijn; en En Gehé (Tanzania), gespeeld op langere rijen met tot 50 vakjes (een totaal van 2×50=100) en met gebruikmaking van 400 zaden. De meest minimalistische varianten zijn Nano-Wari en Micro-Wari, ontworpen door de Bulgaarse etnologe Assia Popova. Het Nano-Wari bord heeft acht zaden in slechts twee vakjes; Micro-Wari heeft in totaal vier zaden in vier vakjes.

Bij een bord met twee rijen worden de spelers gewoonlijk geacht hun respectieve zijden van het bord te controleren, hoewel er vaak zetten worden gedaan aan de zijde van de tegenstander. Bij een bord met vier rijen hebben de spelers de controle over een binnenste rij en een buitenste rij, en de zaadjes van een speler blijven in deze dichtstbijzijnde twee rijen, tenzij de tegenstander ze geslagen heeft.

Doel

Het doel van de meeste twee- en drie-rij mancala spellen is om meer stenen te slaan dan de tegenstander; in vier-rij spellen probeert men meestal om de tegenstander geen legale zet te laten doen of soms om alle stenen in hun voorste rij te slaan.

Aan het begin van de beurt van een speler, kiest hij een gat met zaden die rond het bord gezaaid zullen worden. Deze selectie is vaak beperkt tot gaten aan de kant van de huidige speler, evenals gaten met een bepaald minimum aantal zaden.

Awale spelers

In een proces dat bekend staat als zaaien, worden alle zaden van een gat een voor een in de volgende gaten gedropt in een beweging die zich rond het bord wikkelt. Zaaien is een toepasselijke naam voor deze activiteit, omdat niet alleen veel spellen traditioneel met zaden worden gespeeld, maar het één voor één plaatsen van zaden in verschillende gaten geeft de fysieke handeling van het zaaien weer. Als het zaaien stopt nadat het laatste zaadje is gevallen, wordt het spel beschouwd als een spel van één ronde.

Meerdere ronden of estafette zaaien komt vaak voor bij mancala-spellen, hoewel niet universeel. Bij estafettezaaien wordt, als het laatste zaadje tijdens het zaaien in een bezet gat terechtkomt, alle inhoud van dat gat, inclusief het laatst gezaaide zaadje, onmiddellijk opnieuw uit het gat gezaaid. Dit proces gaat gewoonlijk door totdat het zaaien eindigt in een lege kuil. Een andere gebruikelijke manier om “meerdere ronden” te krijgen is wanneer het laatst gezaaide zaadje in het door u aangewezen gat terecht komt.

Veel spellen van het Indiase subcontinent gebruiken pussa kanawa ronden. Deze zijn als standaard multilaps, maar in plaats van de beweging voort te zetten met de inhoud van het laatste gat gevuld, gaat een speler verder met het volgende gat. Een pussakanawa ronde zet zal dan eindigen wanneer een ronde eindigt net voor een lege hole. Als een speler zijn steen eindigt met een puntzet krijgt hij een “vrije beurt”.

Slaan

Afhankelijk van het laatst gezaaide gat in een ronde mag een speler stenen van het bord slaan. De precieze vereisten voor het slaan, evenals wat er met de geslagen stenen wordt gedaan, verschillen aanzienlijk per spel. Typisch voor het slaan is dat een speler moet zaaien in een gat met een bepaald aantal stenen, dat hij aan de overkant van het bord moet eindigen met stenen in specifieke configuraties, of dat hij in een leeg gat terecht moet komen dat grenst aan een gat van de tegenstander dat een of meer stenen bevat.

Een andere veel voorkomende manier van slaan is het slaan van de stenen die op een bepaald moment een bepaald aantal stenen hebben bereikt.

Ook bevatten verschillende spellen de notie van het slaan van gaten, en dus behoren alle zaden die op een geslagen gat zijn gezaaid aan het eind van het spel toe aan de speler die het geslagen heeft.

Geschiedenis

Pitmarks die verondersteld worden van het oude Gebeta te zijn (d.e. mancala) in de voet van een Aksumitische stele, Axum, Ethiopië

Tot de vroegste bewijzen van het spel behoren fragmenten van een bord van aardewerk en verschillende rotssnedes die gevonden zijn in Aksumitische gebieden in Matara (in Eritrea) en Yeha (in Ethiopië), die door archeologen gedateerd worden tussen de 6e en 7e eeuw n.Chr; het spel is wellicht vermeld door Giyorgis van Segla in zijn 14e eeuwse Ge’ez tekst Mysteries van Hemel en Aarde, waar hij verwijst naar een spel genaamd qarqis, een term die in Ge’ez wordt gebruikt om zowel Gebet’a (mancala) als Sant’araz (modern sent’erazh, Ethiopisch schaken) aan te duiden. De gelijkenis van sommige aspecten van het spel met landbouwactiviteiten en de afwezigheid van een behoefte aan gespecialiseerde uitrusting geven de intrigerende mogelijkheid dat het dateert van het begin van de beschaving zelf; er is echter weinig verifieerbaar bewijs dat het spel ouder is dan ongeveer 1300 jaar. Er is echter weinig verifieerbaar bewijs dat het spel ouder is dan ongeveer 1300 jaar. Enig beweerd bewijs komt van de graffiti in de Kurna tempel in Egypte, zoals gerapporteerd door Parker in 1909 en Murray in zijn A History of Board-Games Other Than Chess. Nauwkeurige datering van deze graffiti schijnt echter niet beschikbaar te zijn, en de ontwerpen die door moderne geleerden zijn gevonden lijken in het algemeen meer op spellen die in de Romeinse wereld gebruikelijk waren dan op mancala.

Hoewel het spel in Europa wel in kleine kring voorkwam – het wordt reeds in de 17e eeuw door kooplieden in Engeland gespeeld – heeft het in de meeste streken nooit veel populariteit verworven, behalve in het Baltische gebied, waar het ooit een zeer populair spel was (“Bohnenspiel”), en Bosnië, waar het Ban-Ban wordt genoemd en nog steeds gespeeld wordt. Mancala is ook aangetroffen in Servië, Griekenland (“Mandoli”, Cycladen) en in een afgelegen kasteel in Zuid-Duitsland (Schloss Weikersheim).

De Verenigde Staten hebben een grotere mancala-spelende bevolking. Een traditioneel mancala-spel genaamd Warra werd in het begin van de 20e eeuw nog gespeeld in Louisiana, en een commerciële versie genaamd Kalah werd populair in de jaren 1940. In Kaapverdië staat mancala bekend als “ouril”. Het wordt op de eilanden gespeeld en werd door Kaapverdische immigranten naar de Verenigde Staten gebracht. Het wordt tot op de dag van vandaag gespeeld in Kaapverdische gemeenschappen in New England.

Psychologie

Net als andere bordspellen hebben mancala-spellen geleid tot psychologische studies. Retschitzki heeft de cognitieve processen bestudeerd die door awalé-spelers worden gebruikt. Sommige van Restchitzki’s resultaten over het geheugen en het oplossen van problemen zijn onlangs door Fernand Gobet gesimuleerd met het CHREST computermodel. De Voogt heeft de psychologie van het Bao-spel bestudeerd.

• Lijst van mancala-spelen