Manticore

De manticore is een legendarisch wezen uit Centraal-Azië, een soort hersenschim, waarvan soms wordt gezegd dat hij verwant is aan de Sfinx. Hij werd vaak gevreesd als gewelddadig en verwilderd, maar pas toen de manticore tijdens de Middeleeuwen in de Europese mythologie werd opgenomen, werd hij beschouwd als een voorteken van het kwaad.

Zoals veel van dit soort beesten, bestaat er onenigheid over het bestaan van de manticore. Er wordt wel gesuggereerd dat verhalen over tijgers werden opgesmukt om de nog angstaanjagender manticore te creëren. Anderen beweren dat zo’n soort zelfs vandaag nog bestaat. Hij bestaat in ieder geval in de fantasiewereld en vormt een waardige en intrigerende tegenstander voor helden.

Etymologie

Oorspronkelijk is de term manticore in het Engels afkomstig van het Latijnse mantichora, dat is ontleend aan het Griekse mantikhoras. De Griekse versie van het woord is eigenlijk een foutieve uitspraak van martikhoras van het oorspronkelijke vroeg-Midden Perzische martyaxwar, wat vertaald kan worden als “menseneter” (martya is “man” en xwar- “eten”).

Beschrijving

Hoewel de versies soms verschillen, is de algemene beschrijving van de manticore dat hij het hoofd heeft van een man, vaak met hoorns, grijze of blauwe ogen, drie rijen ijzeren haaiachtige tanden en een luid, trompet/pijp-achtig gebrul. Het lichaam is meestal van een (soms roodharige) leeuw, en de staart van een draak of schorpioen, die volgens sommigen giftige stekels of haren kan afschieten om een prooi uit te schakelen.

De manticore zou zijn stekels zowel van voren als van achteren kunnen afschieten, door zijn staart over zijn lichaam te buigen om naar voren te schieten, of door zijn staart recht te trekken om ze naar achteren af te schieten. Het enige dier dat naar verluidt de giftige stekels overleeft, is de olifant. Daarom reden jagers op olifanten als ze op de manticore joegen.

Van de manticore wordt gezegd dat hij hoog en ver kan springen; het is een uitstekende jager, en er wordt gezegd dat hij een bijzondere trek in mensenvlees heeft.

Oorsprong

De manticore stamt uit de oude Perzische mythologie en werd naar de westerse mythologie gebracht door Ctesias, een Griekse arts aan het Perzische hof, in de vijfde eeuw v.Chr. De geromaniseerde Griek Pausanias herinnerde zich in zijn Beschrijving van Griekenland vreemde dieren die hij in Rome had gezien en gaf als commentaar,

Het beest dat door Ctesias in zijn Indiase geschiedenis wordt beschreven, en dat volgens hem door de Indiërs martichoras wordt genoemd en door de Grieken “menseneter”, ben ik geneigd te denken dat het de leeuw is. Maar dat hij drie rijen tanden langs elke kaak heeft en stekels aan het uiteinde van zijn staart, waarmee hij zich van dichtbij verdedigt, terwijl hij ze als pijlen van een boogschutter naar verder weg gelegen vijanden slingert; dit alles is, denk ik, een vals verhaal dat de Indianen van de een op de ander overdragen vanwege hun buitensporige vrees voor het beest. (Beschrijving, xxi, 5)

Pliny de Oudere deelde het scepticisme van Pausanias niet. Hij volgde de natuurlijke historie van Aristoteles door de martichoras – verkeerd getranscribeerd als manticorus en zo in de Europese talen terechtgekomen – op te nemen in zijn beschrijvingen van dieren in Naturalis Historia, ca. 77 v. Chr. Plinius’ boek werd alom gewaardeerd en kritiekloos geloofd in de Europese Middeleeuwen, waarin de manticore vaak werd afgebeeld in bestiaria.

Een oosterse versie van de manticore zou volgens sommige plaatselijke bewoners in de oerwouden van Zuidoost-Azië leven en dorpelingen ’s nachts besluipen. Het is speculatief of de lokale bevolking werkelijk in het bestaan van het mythische wezen gelooft, of slechts een traditie voortzet, maar dat is niet duidelijk. Buiten de fantasy-subcultuur is Zuidoost-Azië het enige gebied ter wereld waar nog steeds over manticoren wordt gesproken.

Sommigen hebben de manticore als niet meer dan een tijger beschouwd, ofwel een Bengaalse tijger of een Kaspische tijger, waarvan de vacht rood lijkt in de zon. Degenen die dergelijke beesten hebben gezien, waarvan bekend is dat ze mensen aanvallen en zelfs opeten (en die in Romeinse arena’s werden gebruikt om gladiatoren te bevechten), zouden ze natuurlijk als angstaanjagend beschrijven, maar voor degenen die ze nog nooit hadden gezien, zouden al hun kenmerken fantastisch klinken. Zo zouden de drie rijen tanden en de stekels op de staart wel eens versieringen kunnen zijn geworden van verhalen over de tijger.

Heraldiek

De manticore verscheen pas laat in de heraldiek, in de zestiende eeuw, en beïnvloedde enkele maniëristische voorstellingen, zoals Bronzino’s allegorie De ontmaskering van luxe (National Gallery, Londen) – maar vaker in de decoratieve schema’s die “grotteschi” worden genoemd – van de zonde van bedrog, opgevat als een monsterlijke hersenschim met het gezicht van een mooie vrouw. Op deze manier is zij via Cesare Ripa’s Iconologia overgegaan in de zeventiende en achttiende eeuwse Franse opvatting van een sfinx. Hij was nooit zo populair als andere mythologische wezens die in de heraldiek werden gebruikt, waarschijnlijk omdat hij altijd een element van boosaardigheid behield.

Symboliek

Tijdens de Middeleeuwen werd de manticore soms gezien als een symbool van de profeet Jeremia, aangezien beiden onderaardse bewoners waren. De positieve connotaties bleven echter niet aan de manticore kleven. Door zijn woeste houding en angstaanjagende uiterlijk werd hij al snel een symbool van het kwaad, en de manticore kwam in Europa bekend te staan als een voorteken van slechte tijdingen. Wie een manticore zag, zag onheil op zich afkomen. Zo werd de manticore een symbool van ongeluk, zoals de spreekwoordelijke zwarte kat in de moderne samenleving.

Popcultuur

Hoewel hij niet zo populair is als sommige andere mythische wezens, is de manticore toch in leven gebleven in de fantasy-subcultuur van de moderne samenleving.De manticore komt voor in verschillende fantasy-romans, waaronder de Harry Potter-reeks van J.K. Rowling. Een manticore kwam ook voor als een van de unieke wezens die door de heks werden gevangen voor haar menagerie in Peter S. Beagle’s The Last Unicorn, waarvan een populaire tekenfilm werd gemaakt. De manticore komt ook voor in Robertson Davies’ tweede roman van The Deptford Trilogy, The Manticore (1972).

Hoewel manticores het meest prominent voorkomen in rollenspellen en videospelletjes. Dungeons and Dragons, Magic: The Gathering, en de Warhammer Fantasy Battles bevatten allemaal manticores.

Notes

• Ashman, Malcolm and Joyce Hargreaves. Fabuleuze Beesten. Overlook, 1997. ISBN 978-0879517793
• Barber, Richard. Bestiarium: Being an English Version of the Bodleian Library, Oxford, MS Bodley 764. Boydell Press, 2006. ISBN 978-0851157535
• Borges, Jorge Luis. Het boek van de denkbeeldige wezens. Amazon Remainders, 2005. ISBN 0670891800
• Hassig, Debra. Het teken van het beest: The Medieval Bestiary in Art, Life, and Literature. Routledge, 2000. ISBN 041592894X
• Nigg, Joe. Wonderbeesten: Tales and Lore of the Phoenix, the Griffin, the Unicorn, and the Dragon. Libraries Unlimited, 1995. ISBN 156308242X
• Nigg, Joe. Het Boek der Fabeldieren: A Treasury of Writings from Ancient Times to the Present. Oxford University Press, VS, 1999. ISBN 978-0195095616
• Nigg, Joe. The Book of Dragons & Andere Mythische Beesten. Barron’s Educational Series, 2001. ISBN 978-0764155109