Ethnische conflicten zijn niet vanzelfsprekend, noch in onze genen, noch in onze culturen. Hoe verklaren we dan de gruweldaden die dagelijks in onze tv-journaals voorbijflitsen? Om deze vraag te beantwoorden heeft Cultural Survival voor dit nummer van de Quarterly vooraanstaande wetenschappers uit de hele wereld uitgenodigd om etnische conflicten in alle uithoeken van de wereld te analyseren.
Hun analyses onderstrepen een punt dat inmiddels algemeen aanvaard is door wetenschappers op het gebied van etniciteit, namelijk dat etnische conflicten niet de simpele uitdrukking zijn van de oerinstincten van de mensheid. Dit geldt zelfs voor Rwanda, het toneel van de meest recente genocide in ons genocidale tijdperk. In het onderstaande artikel van Lemarchand wordt benadrukt dat de overheersing van de Tutsi’s over de Hutu’s door België in de koloniale tijd werd overdreven en geïnstitutionaliseerd als een “natuurlijk feit” en dat Europese schrijvers er een raciale reden voor verzonnen – lange, aristocratische, Hamitische Tutsi-heren die heersten over korte, boerse, Bantoe-Hutu lijfeigenen. In feite zijn individuele Tutsi’s en Hutu’s niet gemakkelijk van elkaar te onderscheiden, en daarom kregen zij identiteitskaarten om hun identiteit te “fixeren”. In die tijd werden mensen die 10 of meer koeien bezaten als Tutsi’s (superieuren) geclassificeerd, terwijl degenen met minder dan 10 koeien tot de Hutu’s werden gedegradeerd. Vervolgens wakkerden etnische opruiers de kloof tussen Tutsi’s en Hutu’s aan, waarbij sommigen (zoals de beruchte Radio Milles Collines) de ene groep systematisch opriepen tot het afslachten van de andere.
Hoe kan zoiets gebeuren? Hoe komt het dat mensen, zoals in het hoofdartikel aan het begin van dit kwartaalblad wordt gesteld, van buren in vijanden kunnen veranderen? De kwestie wordt hieronder uitvoerig behandeld in de artikelen over de voormalige Sovjet-Unie (FSU). Barfield wijst erop dat multi-etnische systemen in Centraal-Azië werkten totdat de Sovjet-Unie de regio veroverde en haar republieken in etnische termen definieerde. Dit was niet zo erg toen de etnische republieken door Moskou werden gecontroleerd in een multi-etnisch rijk onder Russische hegemonie, maar de ineenstorting van dat rijk verbrijzelde de Moskouse oriëntatie van de republieken en liet hen over aan hun eigen machtsstrijd.
Tishkov wijst erop dat de FSU, net als Joegoslavië, geen alternatieve structuren had om de mensen te helpen zich te redden, toen de sovjetstaat uiteenviel en de gewone mensen zo goed als ze konden moesten omgaan met extreme politieke en economische onzekerheid. In zijn document en dat van Yamskov worden de dilemma’s beschreven van bevolkingsgroepen die ontwaken als minderheden, vaak minder begunstigde minderheden, in nieuwe etnisch gedefinieerde naties. Zij wijzen erop dat de etnische definitie van de staat de oorzaak van het probleem is, een opvatting die wordt bevestigd door Danforth’s documentatie van de complexe problemen waarmee Macedonië, ook wel Skopje of de Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië genoemd, thans wordt geconfronteerd, een nieuwe natie waarvan de definitie van zichzelf intern een splijtzwam is, en waarvan de naam zelf aanleiding is tot internationale geschillen. Tishkov bespreekt hoe etnische definities van de staat kunnen worden aangevochten en welke maatregelen kunnen worden genomen tegen de pogingen van degenen die etnische spanningen willen creëren of aanwakkeren.
De artikelen in dit nummer laten zien dat de traditionele manieren om met etniciteit om te gaan niet goed hebben gewerkt. Autoritaire staten die trachten etniciteit te onderdrukken, zijn daar niet in geslaagd. Het artikel van Arretxaga laat bijvoorbeeld zien hoe Franco het etnisch regionalisme in Spanje heeft opgekropt tot het op ontploffen stond, hoe Franco’s socialistische opvolgers het etnisch geweld hebben bezworen door de regio’s aanzienlijke autonomie te verlenen, maar ook hoe er een terugslag in de maak kan zijn nu Europa genoeg heeft van regionale en etnische eisen en het Spaanse electoraat de socialisten, wier regering als corrupt en economisch rampzalig wordt ervaren, afkeurt.
De liberale staat, die etniciteit irrelevant had moeten maken, heeft het niet veel beter gedaan. India is het klassieke voorbeeld. Secularisten als Nehru hoopten dat de religieuze tegenstellingen in het land hun betekenis zouden verliezen in de moderne staat – een hoop die duidelijk niet is uitgekomen. In Madans verrassende analyse hieronder wijst hij erop dat de meerderheid van de Hindoes voelt dat hun manier van leven wordt bedreigd en dat sommigen van hen erop staan dat India een Hindoe-staat moet worden om die te beschermen. Maar ondanks de inspanningen van deze fundamentalisten is hun partij (de BJP) onlangs bij de verkiezingen in belangrijke Noord-Indiase deelstaten afgewezen.
John Comaroff klinkt een soortgelijke toon van voorzichtigheid ten aanzien van de liberale democratie wanneer hij laat zien hoe de buitengewone ommekeer in Zuid-Afrika mogelijk werd. Het systeem lijkt hoop en menselijke voldoening te bieden aan mensen die lijden onder despotische regimes, maar in de praktijk stelt het maar al te vaak teleur, door anomie en een soort onbevredigend consumentisme aan te moedigen. Daarom vrezen weldenkende Afrikanen de ontwrichtingen van de democratie en hopen zij dat hun democratieën sociale bewegingen zullen zijn en niet louter garant zullen staan voor stemrecht.
Salée concludeert ook dat de liberale staat niet bijzonder bedreven is geweest in het oplossen van Canada’s etnische problemen. Hij analyseert de raadselachtige situatie van Quebec, waar de francofone bevolking haar eigen culturele en politieke lot in handen heeft genomen in een provincie waar de economie enorme vooruitgang heeft geboekt en het nog steeds relatief goed doet. Dit alles is, niet zonder slag of stoot, tot stand gekomen binnen het kader van de Canadese federatie. Maar op het moment dat de Franstalige Quebecois succes lijken te hebben geboekt, gaan er onder hen stemmen op om zich helemaal van Canada af te scheiden.
Schlesinger, sprekend over de VS, betoogt met kracht dat de liberale staat, ondanks al zijn problemen, nog steeds de beste oplossing is voor dit land. Amerikanen moeten hun etnische minderheden niet aanmoedigen zich bezig te houden met de viering van hun eigen cultuur, want dit zal uiteindelijk leiden tot fragmentatie van de nationale cultuur en de natie zelf. In plaats daarvan dringt hij er bij de Amerikanen op aan hun idealen waar te maken en de democratische inclusiviteit die zij prediken in de praktijk te brengen. Dit, zo suggereert hij, is de beste hoop voor immigranten en de tot nu toe uitgeslotenen. Hij betreurt dan ook de multiculturalistische neiging om het trotse motto van het land, E Pluribus Unum, te ondermijnen door het pluralisme te benadrukken en het geheel te verachten.
Aragon analyseert een andere manier om Eenheid in Verscheidenheid (het al even trotse motto van Indonesië) te handhaven wanneer zij beschrijft hoe de Indonesische regering een natie bijeenhoudt met de op drie na grootste bevolking ter wereld, verspreid over duizenden eilanden, met honderden etnische groepen en een nog groter aantal lokale talen. Zij merkt op dat de Indonesische oplossing een meer autoritair politiek systeem behelst dan in het Westen aanvaardbaar zou zijn, met een regelrecht verbod op haatzaaien tegen andere godsdiensten of etnische groepen en onderdrukking van “extremisten” die het delicate evenwicht van de staat zouden kunnen verstoren.
Zij merkt op dat Indonesië, evenals andere Aziatische landen, volhoudt dat sommige vrijheden moeten worden opgeschort in het belang van de economische ontwikkeling, en wijst erop dat dit standpunt lijkt te worden gedeeld door politici en zakenmensen in de VS, die regelmatig betogen dat de bezorgdheid over de mensenrechten de handel niet in de weg mag staan. Ze merkt ook op dat deze nadruk op ontwikkeling de grootste bedreiging vormt voor de kleinere “inheemse” samenlevingen in Indonesië.
Cultural Survival stelt al lange tijd dat de “vereisten van ontwikkeling” helemaal geen vereisten zijn, maar slechts excuses voor het negeren van de rechten van inheemse volken. Er is echter nog steeds discussie over de vraag welke volken eigenlijk “inheems” genoemd kunnen worden en welke rechten zij hebben. Kaapcke’s artikel laat zien hoe moeilijk het is om te bepalen wie inheemse volkeren zijn in de voormalige Sovjet-Unie en hoe dergelijke volkeren passen in de verbijsterende caleidoscoop van nieuwe naties en nieuwe minderheden die is ontstaan sinds de ineenstorting van de Sovjet-staat.
Het is duidelijk wie inheemse volkeren zijn in Amerika of Australazië, waar indringers van overzee de inheemse bewoners van een gebied onderwierpen en zich onder hen vestigden. Elders maken volksverhuizingen en patronen van landgebruik die duizenden jaren teruggaan het moeilijk om inheemse volkeren van de rest te onderscheiden. Thans wordt de term gebruikt om volkeren aan te duiden die aanspraak maken op hun land op grond van langdurig gebruik, die talen en culturen hebben gehandhaafd die verschillen van die van de heersende stroming in de landen waar zij leven en die onderworpen zijn aan de heerschappij van staten die hun vreemd zijn.
Dergelijke volkeren hebben een bijzonder belang bij de preventie van etnische conflicten, omdat zij waarschijnlijk het meest te lijden zullen hebben als zij het doelwit worden van etnisch geweld. Zij hebben nog meer belang bij de erkenning van etnisch pluralisme binnen de staat. Deze oplossing wordt momenteel in een aantal verschillende landen beproefd. Het is nog steeds de Spaanse manier en de Indonesische manier. Canada probeert het juiste kader te vinden voor een multi-etnische federatie, maar struikelt steeds weer over zijn eigen gehechtheid aan de liberale staat. Ook Mexico heeft, zoals Stavenhagen in zijn artikel hieronder laat zien, besloten dat het zichzelf moet herbezinnen en heeft zichzelf uitgeroepen tot een “plurietnische natie”, hoewel het onduidelijk is wat dit precies betekent en hoe het ondanks sterke interne tegenstand in de praktijk zal worden gebracht. Nog opzienbarender is het zelfbewustzijn in Guatemala en de kennelijke steun van de regering voor specifiek Maya-taal- en onderwijsprogramma’s op de scholen. Als dit kan gebeuren in een land waar de regering onlangs nog een bloedbad aanrichtte onder haar Maya-burgers, dan mag men hopen dat maar weinig omstandigheden zo wanhopig zijn dat etnische toenadering volstrekt onmogelijk wordt.
De artikelen in dit nummer laten ons zien hoe en waarom etnische conflicten ontstaan en door wie. Dat is het inzicht waarop we moeten voortbouwen als we er ooit iets aan willen doen.