Van oud Engels naar modern Engels

Hoe en waarom is het Engels in de loop der tijd veranderd?

In deze korte inleiding tot het onderwerp zal ik laten zien hoe we op twee manieren naar de geschiedenis van een taal kunnen kijken: extern – waar, waarom en door wie de taal werd gebruikt; de politieke en sociale factoren die verandering veroorzaakten – en intern – de uitspraak, grammatica, woordenschat en het geschreven uiterlijk van de taal; de motieven voor verandering die voortkomen uit de structuur van de taal zelf.

Ik zal mijn discussie structureren rond de conventionele indeling van de geschiedenis van het Engels in drie hoofdperioden: Old, Middle en Modern English.

De Old English (OE) periode kan worden beschouwd als beginnend rond AD 450, met de komst van West-Germaanse kolonisten (Angelen, Saksen en Juten) in het zuiden van Groot-Brittannië. Zij brachten dialecten mee die nauw verwant waren aan de continentale taalvariëteiten die het moderne Duits, Nederlands en Fries zouden voortbrengen.

Deze Germaanse basis voor het Engels is terug te vinden in veel van onze alledaagse woordenschat – vergelijk heart (OE heorte), come (OE cuman) en old (OE eald) met het Duitse Herz, kommen en alt.

Vele grammaticale kenmerken stammen ook uit deze tijd: onregelmatige werkwoorden zoals drink ~ drank ~ dronken (OE drincan ~ dranc ~ (ge)druncen) komen overeen met het Duitse trinken ~ trank ~ getrunken. Evenzo zijn veel OE-uitspraken bewaard gebleven in moderne schrijfwijzen, bijv. ridder (OE cniht, Duits Knecht), waarin k zou zijn uitgesproken en gh zou hebben geklonken als ch in het Schots loch.

Walwyn via Flickr onder Creative-Commons licentie
Anglo-Saxon Church carving St. Mary and St. Hardulph Church. Breedon on the Hill

OE, ook wel Angelsaksisch genoemd, werd niet sterk beïnvloed door de Keltische talen die door de oorspronkelijke bewoners van de Britse eilanden werden gesproken, en leende slechts een paar woorden (bijv. brock, tor) die verband hielden met de lokale fauna en geografie (maar wel veel plaats- en riviernamen, bijv. Dover, Avon). Het Latijn, dat door de Romeinen in Groot-Brittannië werd geïntroduceerd en in zijn invloed werd versterkt door de bekering van de Angelsaksen tot het christendom in de 7e eeuw, had echter een grote invloed en leverde zowel de woordenschat (b.v. meester, mis, school) als de basis voor het schrift.

OE werd meestal geschreven met gebruikmaking van het Latijnse alfabet, aangevuld met enkele Germaanse runetekens om klanken weer te geven die niet in het Latijn voorkwamen, b.v. þ, dat de th-klank in thin of this vertegenwoordigde. (Een overblijfsel van þ overleeft als y in moderne tekens zoals Ye Olde Tea Shoppe.)

De latere Viking nederzettingen in vele delen van de Britse eilanden resulteerden ook in aanzienlijke ontlening van basiswoordenschat: sky, get en they zijn afgeleid van het Oud Noors.

Een voorbeeld van Oud Engelse tekst is te zien in de Start van het Angelsaksische epische gedicht Beowulf (manuscript ca.1000 AD)

De invloed van het Oud-Noors kan ook hebben bijgedragen tot een belangrijke grammaticale verandering, die zich in het Engels vooral tussen de 11e en 14e eeuw heeft voorgedaan, en die de overgang naar het Midden-Engels (ME) markeerde (conventioneel gedateerd ca.1100-1500). Het OE had veel grammaticale categorieën en relaties aangegeven door verbuigingen (uitgangen) aan woordstammen toe te voegen, op een vergelijkbare manier als in het Latijn of Duits.

Zo geeft in de OE bijzin wolde guman findan ‘hij wilde de man vinden’, de -e op wolde een derde persoon enkelvoudig onderwerp aan: ‘hij wilde’; de -n op guman geeft aan dat ‘de man’ het lijdend voorwerp is en niet het onderwerp van het werkwoord; en de -an op findan geeft een infinitief aan: ’to find’.

In ME leidden veranderingen in de uitspraak van onbeklemtoonde lettergrepen, die zich vooral aan het eind van woorden voordeden, ertoe dat de meeste verbuigingen niet meer te onderscheiden waren, of helemaal wegvielen. Deze verbuiging had tot dubbelzinnigheid kunnen leiden (b.v. gezochte man vindt), maar sprekers compenseerden dit door een meer rigide woordvolgorde te gebruiken (onderwerp – werkwoord – voorwerp, meestal), naast andere strategieën.

Een ander belangrijk kenmerk van de vroege ME-periode was de invloed van het Normandische (en later, het centrale) Frans, na de Normandische verovering van 1066. De dominantie en het prestige van het Frans in contexten als het koninklijk hof, de wet, de kerk en het onderwijs stimuleerden het op grote schaal lenen van woordenschat, bijv. Franse woorden voor boerderijdieren varkensvlees, rundvlees en schapenvlees (modern Frans porc, bœuf en mouton) werden overgenomen naast de inheemse woorden varken, koe en schaap.

BinaryApe via Flickr onder Creative-Commons licentie
Wie noem jij varken? Varken in het New Forest

De geleende woorden betekenden alleen het vlees van deze dieren, dat vooral door rijkere Franstaligen werd gegeten, terwijl de uit het OE geërfde woorden alleen naar de levende dieren verwezen. Normandische schriftgeleerden beïnvloedden ook de manier waarop Engels werd geschreven, door woorden te herformuleren met gebruikmaking van conventies uit het Frans; zo werd OE îs ijs, cwçn werd koningin. In de 14e en 15e eeuw begon de invloed van het Frans in Groot-Brittannië echter af te nemen en werd het voor veel doeleinden vervangen door het Engels.

Een voorbeeld van Midden-Engels is te zien in het begin van Chaucers Canterbury Tales (manuscript begin 15e eeuw)

Modern Engels (ModE) kan van buitenaf worden beschouwd als beginnend met de introductie van de boekdrukkunst. Caxton’s selectie van een East Midlands/Londen variëteit van het Engels voor de eerste gedrukte boeken aan het eind van de 15e eeuw droeg bij aan de ontwikkeling van een gestandaardiseerde variëteit van de taal, met vaste spelling- en interpunctieconventies en een geaccepteerde woordenschat en grammaticale vormen.

De perceptie van deze standaardvariëteit als correct, ‘goed’ Engels werd ook ondersteund door pogingen tot codificatie, met name Johnson’s woordenboek en veel voorschrijvende grammatica’s uit de 18e eeuw. De woordenschat van het Engels werd bewust uitgebreid naarmate hij voor steeds meer verschillende doeleinden werd gebruikt, zoals vertalingen van klassieke werken die in de Renaissance waren herontdekt, een ontluikende creatieve literatuur en de beschrijving van nieuwe wetenschappelijke activiteiten. Duizenden woorden werden in deze periode aan het Latijn en Grieks ontleend, zoals onderwijs, metamorfose, criticus, bewust.

Een intern kenmerk dat de ontwikkeling in de richting van ModE kenmerkte, was de Grote Klinkerverschuiving – een belangrijke reeks met elkaar samenhangende uitspraakwijzigingen die vooral plaatsvonden tussen de 15e en de 17e eeuw. In ME bevatte het klanksysteem in grote lijnen overeenkomstige reeksen lange en korte klinkers, in schrift weergegeven door dezelfde letters.

Zo was de klinker in caas ‘geval’ gewoon een langere versie van de klinker in blak ‘zwart’; evenzo mete ‘vlees’ (lange klinker) en hel (korte klinker), of fine (lang) en pit (kort). In de vroege ModE begonnen mensen de lange klinkers anders uit te spreken dan de corresponderende korte klinkers: lange e ging als lange i klinken, waardoor er een gat in het klanksysteem ontstond; dit werd opgevuld door de uitspraak van lange a als lange e te laten klinken, enzovoort.

Deze veranderingen werden niet weerspiegeld in de ModE-spelling, die al grotendeels was vastgelegd door standaardisatie, wat bijdroeg aan de ongelijkheid tussen uitspraak en schrift die het Engels vandaag de dag van de meeste andere Europese talen onderscheidt.

Een voorbeeld van vroegmodern Engels is te zien aan het begin van Shakespeare’s Hamlet, First Folio (gedrukt 1623)

Heden ten dage wordt het Engels in vele delen van de wereld gebruikt, als eerste, tweede of vreemde taal, nadat het door vroegere koloniale en imperiale activiteiten, de slavenhandel, en recentelijk door economisch, cultureel en educatief prestige, uit het land van oorsprong is meegevoerd.

Het blijft veranderen op alle linguïstische niveaus, in zowel standaard als niet-standaard variëteiten, als reactie op invloeden van buitenaf (b.v. moderne communicatietechnologieën; contact met andere wereldtalen) en druk intern in het taalsysteem (b.v. de voortdurende impuls naar een efficiënt, symmetrisch geluidssysteem; het vermijden van grammaticale ambiguïteit).

We hoeven niet bang te zijn voor of weerstand te bieden aan dergelijke veranderingen, hoewel veel mensen dat wel doen, omdat de processen die nu werken vergelijkbaar zijn met die welke hebben gewerkt gedurende de hele waarneembare en reconstrueerbare geschiedenis van het Engels, en inderdaad van alle andere talen.