Westerse Beschaving

In de Late Middeleeuwen (1340-1400) beleefde Europa de dodelijkste ziekte-uitbraak uit de geschiedenis toen de Zwarte Dood, de beruchte pandemie van de builenpest, toesloeg in 1347. De Zwarte Dood was een van de meest verwoestende pandemieën in de geschiedenis van de mensheid, met als gevolg de dood van naar schatting 75-200 miljoen mensen en een piek in Europa in de jaren 1348-1350.

De Zwarte Dood zou zijn ontstaan in de dorre vlakten van Centraal-Azië, waar hij vervolgens langs de zijderoute reisde en in 1346 de Krim bereikte. De ziekte werd waarschijnlijk overgebracht door Oosterse rattenvlooien die leefden op de zwarte ratten die regelmatig op koopvaardijschepen te vinden waren.

De dominantie van de Mongolen op de Euraziatische handelsroutes maakte een veilige doorgang via beter beveiligde handelsroutes mogelijk. Niet alleen goederen werden verhandeld, ook ziekten werden tussen culturen doorgegeven. Vanuit Centraal-Azië werd de Zwarte Dood langs de Zijderoute oostwaarts en westwaarts gevoerd door Mongoolse legers en handelaren die gebruik maakten van de vrije doorgang binnen het Mongoolse Rijk die door de Pax Mongolica werd geboden. De epidemie begon in Europa met een aanval van de Mongolen op het laatste handelsstation van de Italiaanse kooplieden in de regio, Caffa op de Krim. In de herfst van 1346 brak de pest uit onder de belegeraars en drong vervolgens door tot in de stad. Toen de lente aanbrak, vluchtten de Italiaanse kooplieden op hun schepen, onwetend dat zij de Zwarte Dood bij zich droegen. De pest verspreidde zich aanvankelijk onder de mensen in de buurt van de Zwarte Zee en vervolgens naar de rest van Europa als gevolg van mensen die van het ene gebied naar het andere vluchtten.

De verspreiding van de Zwarte Dood. Animatie die de verspreiding van de Zwarte Dood toont van Centraal-Azië naar Oost-Azië en Europa van 1346 tot 1351.

De Zwarte Dood verspreidde zich over het Middellandse Zeegebied en Europa en heeft naar schatting 30-60% van de totale Europese bevolking gedood. Terwijl Europa door de ziekte werd verwoest, verging het de rest van de wereld veel beter. In India steeg de bevolking van 91 miljoen in 1300, naar 97 miljoen in 1400, tot 105 miljoen in 1500. Ook Afrika bezuiden de Sahara bleef grotendeels onaangetast door de plagen.

Symptomen en behandeling

Het beruchtste symptoom van de builenpest is een infectie van de lymfeklieren, die gezwollen en pijnlijk worden en bekend staan als bubo’s. Bubo’s die met de builenpest in verband worden gebracht, zijn meestal te vinden in de oksels, liezen en nek. Gangreen van de vingers, tenen, lippen en neus is een ander veel voorkomend symptoom.

Middeleeuwse artsen dachten dat de pest werd veroorzaakt door lucht die was aangetast door vochtig weer, rottende onbegraven lichamen en dampen die vrijkwamen bij slechte sanitaire voorzieningen. De aanbevolen behandeling van de pest bestond uit een goed dieet, rust, en overplaatsing naar een niet-besmette omgeving, zodat men toegang kreeg tot schone lucht. Dit hielp wel, maar niet om de redenen die de artsen van die tijd dachten. Omdat zij aanraadden weg te gaan uit onhygiënische omstandigheden, gingen de mensen in feite weg van de knaagdieren die de vlooien herbergden die de infectie droegen.

Plaagartsen adviseerden rond te lopen met bloemen in of rond de neus om “de stank af te weren en misschien het kwaad dat hen teisterde”. Sommige artsen droegen een snavelachtig masker gevuld met aromatische zaken. De maskers waren bedoeld om hen te beschermen tegen de bedorven lucht, die werd gezien als de oorzaak van de infectie.

Een pestdokter. Tekening die de kleding en de “snavel” van een pestdokter illustreert.

Omdat de mensen niet de kennis hadden om de pest te begrijpen, geloofden de mensen dat het een straf van God was. Ze dachten dat de enige manier om van de plaag af te komen was om door God vergeven te worden. Eén methode was om het symbool van het kruis in de voordeur van een huis te kerven met de woorden “Heer, ontferm U over ons” er naast.

Invloed van de Zwarte Dood op samenleving en cultuur

De nasleep van de pest veroorzaakte een reeks religieuze, sociale en economische omwentelingen, die ingrijpende gevolgen hadden voor de loop van de Europese geschiedenis. Het duurde 150 jaar voordat de Europese bevolking hersteld was, en de gevolgen van de pest veranderden onherroepelijk de sociale structuur, wat resulteerde in wijdverbreide vervolging van minderheden zoals Joden, vreemdelingen, bedelaars en melaatsen. De onzekerheid over de dagelijkse overlevingskansen werd gezien als de oorzaak van een algemene morbide stemming, die de mensen aanzette tot “leven voor het moment.”

Omdat de 14e-eeuwse genezers de oorzaak van de pest niet konden verklaren, wendden de Europeanen zich tot astrologische krachten, aardbevingen en de vergiftiging van waterputten door Joden als mogelijke oorzaken voor het ontstaan van de pest. Niemand in de 14e eeuw beschouwde rattenbestrijding als een manier om de pest af te wenden, en men begon te geloven dat alleen Gods woede zulke gruwelijke verschijnselen kon veroorzaken. Giovanni Boccaccio, een Italiaanse schrijver en dichter uit de 14e eeuw, vroeg zich af of de pest door God werd gezonden om de mens te corrigeren, of dat hij kwam door de invloed van de hemellichamen. Christenen beschuldigden Joden ervan de openbare watervoorraden te vergiftigen in een poging de Europese beschaving te gronde te richten. De verspreiding van dit gerucht leidde tot de volledige vernietiging van hele Joodse steden, maar het werd eenvoudigweg veroorzaakt door achterdocht van de kant van de christenen, die merkten dat de Joden minder levens hadden verloren in de Pest vanwege hun hygiënische praktijken. In februari 1349 werden in Straatsburg 2.000 joden vermoord. In augustus van datzelfde jaar werden de joodse gemeenschappen van Mainz en Keulen uitgeroeid.

Er was een grote invloed op de godsdienst, omdat velen geloofden dat de pest Gods straf was voor zondig gedrag. Kerkelijke terreinen en gebouwen bleven onaangetast, maar er waren te weinig priesters over om het oude rooster van diensten te handhaven. Meer dan de helft van de pastoors, die de laatste sacramenten aan de stervenden gaven, stierven zelf. De kerk nam maatregelen om vervangers te werven, maar dit proces nam tijd in beslag. Er werden nieuwe colleges geopend aan gevestigde universiteiten, en het opleidingsproces werd versneld. Het tekort aan priesters opende nieuwe mogelijkheden voor lekenvrouwen om uitgebreidere en belangrijkere taken op zich te nemen in plaatselijke parochies.

Flagellantisme was een 13e en 14e eeuwse beweging van radicalen in de katholieke kerk. Het begon als een militante pelgrimstocht en werd later door de katholieke kerk als ketters veroordeeld. Het hoogtepunt van de activiteit was tijdens de Zwarte Dood. In 1349 ontstonden spontaan flagellantse groepen in heel Noord- en Midden-Europa, behalve in Engeland. Vooral de Duitse beweging en die van de Lage Landen, de Broeders van het Kruis, is goed gedocumenteerd. Zij vestigden hun kampen in velden nabij steden en hielden hun rituelen tweemaal per dag. De volgelingen vielen op hun knieën en geselden zichzelf, waarbij ze met hun vrije handen gebaarden om hun zonde aan te geven en zichzelf ritmisch sloegen op liederen, bekend als Geisslerlieder, totdat er bloed vloeide. Soms werd het bloed opgezogen door lappen en behandeld als een heilige relikwie. Sommige steden begonnen op te merken dat flagellanten soms de pest brachten naar steden waar die nog niet was opgedoken. Daarom werd hen later de toegang ontzegd. De flagellanten reageerden met verhoogde lichamelijke boetedoening.

De Zwarte Dood had een diepgaande invloed op kunst en literatuur. Na 1350 werd de Europese cultuur in het algemeen zeer morbide. De algemene stemming was er een van pessimisme, en de hedendaagse kunst werd donker met voorstellingen van de dood. La Danse Macabre, of de dans van de dood, was een eigentijdse allegorie, uitgedrukt in kunst, drama en drukwerk. Het thema was de universaliteit van de dood, waarmee uitdrukking werd gegeven aan de algemene wijsheid van die tijd dat, ongeacht iemands positie in het leven, de dans van de dood allen verenigde. Het bestond uit de gepersonifieerde Dood die een rij dansende figuren uit alle lagen van de bevolking naar het graf leidde – meestal met een keizer, koning, paus, monnik, jongeling en mooi meisje, allen in skeletstaat. Dergelijke kunstwerken werden vervaardigd onder invloed van de Zwarte Dood en herinnerden de mensen eraan hoe broos hun leven was en hoe ijdel de glorie van het aardse leven.

Danse Macabre. De dodendans (1493) van Michael Wolgemut, uit het Liber chronicarum van Hartmann Schedel.

Economische gevolgen van de pest

Het grote bevolkingsverlies als gevolg van de pest bracht gunstige resultaten met zich mee voor de overlevende boeren in Engeland en West-Europa. De sociale mobiliteit nam toe, omdat de toch al zwakke verplichting van de boeren om op hun traditionele boerderijen te blijven, door de ontvolking verder werd uitgehold. Het feodalisme heeft zich nooit hersteld. Er was land in overvloed, de lonen waren hoog en de lijfeigenschap was zo goed als verdwenen. Het was mogelijk zich te verplaatsen en hogerop te komen.

De Zwarte Dood stimuleerde de innovatie van arbeidsbesparende technologieën, wat leidde tot een hogere productiviteit. Er vond een verschuiving plaats van graanteelt naar veeteelt. Graanteelt was zeer arbeidsintensief, maar voor veeteelt waren alleen een herder, een paar honden en weidegrond nodig.

Doordat door de pest grote stukken landbouwgrond onverzorgd bleven, kwamen deze beschikbaar als weidegrond en kwam er dus meer vlees op de markt; de consumptie van vlees en zuivelproducten steeg, evenals de export van rundvlees en boter uit de Lage Landen, Scandinavië en Noord-Duitsland. De hogere klassen probeerden echter vaak deze veranderingen tegen te houden, aanvankelijk in West-Europa, en krachtiger en met meer succes in Oost-Europa, door het instellen van sumptuaire wetten. Deze regelden wat mensen (vooral van de boerenklasse) mochten dragen, zodat de edelen ervoor konden zorgen dat de boeren zich niet gingen kleden en gedragen als leden van de hogere klasse met hun toegenomen rijkdom. Een andere tactiek was het vaststellen van prijzen en lonen, zodat de boeren niet meer konden eisen naarmate hun waarde toenam. In Engeland werd het Statute of Labourers van 1351 gehandhaafd, wat betekende dat geen enkele boer meer loon kon vragen dan hij in 1346 had gedaan. Dit had wisselend succes, afhankelijk van de mate van opstand die het teweegbracht; zo’n wet was een van de oorzaken van de Boerenopstand in Engeland in 1381.

Plague bracht uiteindelijk een einde aan de lijfeigenschap in West-Europa. Het manoriale systeem was al in moeilijkheden, maar de Zwarte Dood verzekerde de ondergang ervan in grote delen van West- en Centraal-Europa tegen 1500. Ernstige ontvolking en de migratie van mensen van dorpen naar steden veroorzaakten een acuut tekort aan landarbeiders. In Engeland werden tussen 1350 en 1500 meer dan 1300 dorpen verlaten.