Barbaren – een woord dat tegenwoordig vaak verwijst naar onbeschaafde mensen of slechte mensen en hun slechte daden – stamt uit het oude Griekenland, en het verwees aanvankelijk alleen naar mensen die van buiten de stad kwamen of geen Grieks spraken.
Heden ten dage is de betekenis van het woord ver verwijderd van zijn oorspronkelijke Griekse wortels. Een schrijnend voorbeeld komt uit een toespraak die de toenmalige Amerikaanse president Barack Obama in 2012 hield in New York City.
“Wanneer een kleine jongen wordt ontvoerd, kindsoldaat wordt, gedwongen wordt om te doden of gedood te worden – dat is slavernij. Wanneer een klein meisje door haar verarmde familie wordt verkocht – meisjes van de leeftijd van mijn dochters – van huis wegloopt, of wordt gelokt door de valse beloften van een beter leven, en vervolgens wordt opgesloten in een bordeel en gemarteld als ze zich verzet – dat is slavernij. Het is barbaars, en het is slecht, en het heeft geen plaats in een beschaafde wereld,” zei hij.
Toen Obama de term “barbaars” gebruikte, doelde hij niet op mensen van buiten New York City of niet-Grieks sprekende mensen, maar eerder op daden van kwaad in het algemeen. De betekenis van het woord barbaar is in de loop van de tijd namelijk sterk veranderd en het woord had in feite niet altijd voor iedereen een negatieve betekenis.
Griekse oorsprong
Het woord “barbaar” is afgeleid van het Oudgriekse woord βάρβάρος dat 3.200 jaar geleden werd gebruikt toen een beschaving die moderne geleerden “Myceense” noemden over een groot deel van Griekenland heerste, schrijft Juan Luis Garcia Alonso, professor klassieke talen aan de Universiteit van Salamanca, in een artikel dat is gepubliceerd in het boek “Identity(ies): A multicultural and multidisciplinary approach” (Coimbra University Press, 2017).
Het woord werd geschreven op kleitabletten die werden gevonden in Pylos, een grote Myceense stad op het Griekse vasteland. “In de kleitablettenverzameling van Pylos vinden we het woord wel gewoon toegepast, blijkbaar, op mensen van buiten de stad,” schreef Alonso.
Een aantal geleerden heeft beweerd dat de “bar-bar” in het woord “barbaar” een poging kan zijn om een stotterende stem te imiteren die, naar men aanneemt, sommige niet-Grieks sprekenden zouden kunnen laten klinken voor iemand die Grieks spreekt.
In “de archaïsche periode lijdt het geen twijfel dat een van de belangrijkste betekenissen van het woord taalkundig was: de barbaren waren zij die geen Grieks spraken,” schrijft Konstantinos Vlassopoulos, hoogleraar geschiedenis en archeologie aan de Universiteit van Kreta, in zijn boek “Greeks and the Barbarians” (Cambridge University Press, 2013).
Niet-Grieks sprekende mensen konden vriendelijk of vijandig zijn. De Perzen die Griekenland binnenvielen werden “barbaren” genoemd in Herodotus’ (vijfde eeuw v.Chr.) beschrijving van hun strijd tegen een door Spartanen geleide strijdmacht bij Thermopylae.
Vlassopoulos merkt op dat de oude Grieken het woord soms op een verwarrende en tegenstrijdige manier gebruikten. Een van de problemen was dat de oude Grieken het er niet over eens waren wie Grieks sprak en wie niet, tenminste tot rond de tijd van Alexander de Grote. Er “bestond een verscheidenheid aan lokale en regionale dialecten, die in meer of mindere mate wederzijds verstaanbaar waren,” schrijft Vlassopoulos.
Barbaren en Rome
De betekenis van het woord “barbaar” zou enigszins veranderen toen de Romeinen (van wie velen geen Grieks spraken) het woord gebruikten om te verwijzen naar alle vreemdelingen, vooral de grote verscheidenheid aan mensen die hun grenzen oprukten.
De barbaren waren nooit verenigd. Sommigen plunderden het Romeinse Rijk, terwijl anderen bondgenoten werden. Er waren talloze groepen, en hun loyaliteit wisselde in de loop der tijd.
“Rome ging actief om met, onder andere, Goten, Vandalen, Herules, Sueves, Saksen, Gepiden, maar ook met Sarmaten, Alanen, Hunnen, Avaren, Picten, Karpiërs en Isauriërs,” schrijft Walter Goffart, een senior onderzoeksgeleerde en docent aan de Yale Universiteit, in zijn boek “Barbarian Tides: The Migration Age and the Later Roman Empire” (University of Pennsylvania Press, 2006). Een van deze groepen, de Baiuvarii, veranderden soms hun schedels zodat ze er eivormig uitzagen.
De beroemdste “barbaar” uit deze periode was, misschien wel, Attila de Hun. Hij regeerde over een uitgestrekt rijk dat ook andere barbaarse groepen in zijn macht had. In het begin van zijn heerschappij sloot hij zich aan bij de Romeinen tegen de Bourgondiërs (een andere “barbaarse” groep). Later keerde hij zich tegen de Romeinen en trok tegen hen op in Frankrijk. De Romeinen sloten toen een verbond met de Visigoten (ook “barbaren”) en versloegen Attila.
Het woord “barbaar” had niet voor iedereen in het Romeinse Rijk een negatieve betekenis. Rond 440 na Christus schreef de christelijke priester Salvianus dat “bijna alle barbaren, althans zij die van één ras en familie zijn, elkaar liefhebben, terwijl de Romeinen elkaar vervolgen.”
Hij merkte op dat veel arme Romeinen zich tot de “barbaren” wendden voor hulp. “Zij zoeken ongetwijfeld Romeinse menselijkheid bij de barbaren, omdat zij geen barbaarse onmenselijkheid bij de Romeinen kunnen verdragen.” (Vertaling via Fordham University website)
Wie is een barbaar?
Onder hedendaagse geleerden, en onder het grote publiek, wordt de definitie van barbaar nog verwarrender en verwarrender.
“Als er één eigenschap is die beschavingen gemeen hebben, dan is het wel hun ideologische behoefte om zich te verdedigen, niet alleen tegen hun eigen vijanden, maar ook tegen de vijanden van beschavingen, de ‘barbaren’,” schrijft Nicola Di Cosmo, van het Institute for Advanced Study, in zijn boek “Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Powers in East Asian History” (Cambridge University Press, 2002). “Deze tegenstelling tussen beschaving en haar vijanden kan worden herkend als een van de grote voortdurende thema’s die we in de wereldgeschiedenis tegenkomen.”
Zo gebruikten de Chinezen termen die soms in het Engels worden vertaald als “barbaar” om mensen te beschrijven tegen wie zij vochten, zoals de Yi.
Sommigen beschouwen de Vikingen als “barbaren”, ook al beschikten zij over geavanceerde zeiltechnieken die hen in staat stelden IJsland te koloniseren en naar de Nieuwe Wereld te varen.
Heden ten dage beschouwen sommige mensen zelfs medische behandelingen die in de oudheid werden gebruikt als “barbaars”, ook al worden ze vandaag de dag nog steeds toegepast.
Voor de oude Grieken was een barbaar iemand die van buiten de stad kwam of geen Grieks sprak, ongeacht of die persoon goede of slechte bedoelingen had. De term is in de loop der tijden zodanig veranderd dat de oude Grieken hem waarschijnlijk niet meer zouden herkennen. Presidentiële speechschrijvers, let op.
Recent news