Alexius I Comnenus

1048
Konstantynopol

15 sierpnia 1118
Konstantynopol

Cesarz bizantyjski

Alexius I, list do Roberta z Flandrii, który częściowo zainspirował pierwszą krucjatę; cytowany w The Story of the First Crusade, http://www.brighton73.freeserve.co.uk/firstcrusade/People/Eastern_Christians/alexius_comnenus.htm”>

„Krew chrześcijan płynie w niesłychanych scenach rzezi…. Dlatego w imię Boga (…) błagamy cię, abyś sprowadził do tego miasta wszystkich wiernych żołnierzy Chrystusa.”

-Aleksjusz I, list do Roberta z Flandrii, który częściowo zainspirował pierwszą krucjatę; cytowany w The Story of the First Crusade, http://www.brighton73.freeserve.co.uk/firstcrusade/People/Eastern_Christians/alexius_comnenus.htm

Aleksjusz I był cesarzem Cesarstwa Bizantyjskiego, wschodniej części dawnego Cesarstwa Rzymskiego z siedzibą w Grecji i Azji Mniejszej, w czasie pierwszej krucjaty (1095-99). Jako pierwszy z dynastii Komnenów, czyli rodziny panującej, Aleksy I odziedziczył osłabione imperium w momencie koronacji na cesarza w 1081 roku. Bizancjum, jak nazywano cesarstwo, było atakowane ze wszystkich stron, zwłaszcza przez Turków seldżuckich, którzy niedawno przeszli na islam. Mimo to Aleksy I zdołał przywrócić część sił swojej ziemi podczas swojego trzydziestosiedmioletniego panowania. Aleksy I jest najbardziej znany w historii jako cesarz bizantyjski, którego wołanie o pomoc przeciwko Turkom i islamowi zostało podjęte przez Urbana II (patrz wpis), zachodniego papieża i duchowego przywódcę Kościoła katolickiego. To z kolei odegrało ważną rolę w doprowadzeniu do pierwszej wyprawy krzyżowej i zapoczątkowaniu ruchu krucjatowego, który zaowocował dwoma wiekami konfliktu między światem chrześcijańskim i islamskim.

Pierwszy ze swojej linii

Urodzony w Konstantynopolu (obecny Stambuł) w 1048 r., Aleksy Komnenus był trzecim synem Jana Komnenusa i bratankiem cesarza bizantyjskiego Izaaka I, który

Imperium wielu imion

Aleksycjusz I rządził imperium, które różni ludzie nazywali wieloma imionami. Początkowo ziemie te były częścią pierwotnego Imperium Rzymskiego. Ale w 284 r. p.n.e. imperium to zostało podzielone na połowę wschodnią i zachodnią dla celów administracyjnych. Ta część, która leżała w Azji Mniejszej i Grecji, została nazwana Cesarstwem Wschodniorzymskim. Niecałe pół wieku później Konstantyn, pierwszy cesarz chrześcijański, postanowił przenieść stolicę Imperium Rzymskiego na wschód, do Azji Mniejszej, do miasta Bizancjum, czyli Byzantion. W ten sposób imperium zaczęło być stopniowo nazywane przez Europejczyków Cesarstwem Bizantyjskim lub po prostu Bizancjum, mimo że Konstantyn upierał się, by nazywać to miejsce „Nova Roma”, czyli Nowy Rzym. Aby jeszcze bardziej zagmatwać sytuację, miasto Bizancjum zostało później nazwane Konstantynopolem od imienia jego założyciela; kiedy imperium upadło w 1453 roku, nazwa ta została ponownie zmieniona, stając się w końcu współczesnym Stambułem.

W czasach Aleksego I obywatele Cesarstwa Bizantyjskiego uważali się jednak za Rhomaioi, mieszkańców Nowego Rzymu. W średniowieczu imperium Aleksego często określano mianem Rumunii. W rzeczywistości Cesarstwo Bizantyjskie przez większą część swego istnienia zachowało wiele cech starego Cesarstwa Rzymskiego. Choć chrześcijaństwo zaczęło odgrywać bardziej znaczącą rolę publiczną w trzecim i czwartym wieku, struktury prawne, polityczne i wojskowe pozostały takie same, jak za czasów cesarzy rzymskich. Nawet stary rzymski tytuł cesarski „Augustus” był używany w odniesieniu do cesarzy. Ostatecznie zmieniło się to, gdy cesarz Herakliusz (panował w latach 610-41) ogłosił, że odtąd tytułem tym będzie Basileus, greckie słowo oznaczające cesarza. Językiem urzędowym nie miała też pozostać łacina, którą zastąpiono greką. Taka zmiana była logiczna, ponieważ imperium miało teraz siedzibę zarówno w Grecji, jak i w Azji Mniejszej. Dlatego w średniowieczu cesarstwo często określano mianem Imperium Greckiego. Z kolei mieszkańcy Bizancjum często nazywali swoich europejskich kuzynów „Latynosami”. Nie mieli zbyt wysokiego mniemania o tych Latynosach; poza tym, że potrafili prowadzić wojny, patrzyli na nich jak na brudnych i niecywilizowanych barbarzyńców.

Mimo tych wszystkich zmian nazw, Bizantyjczycy nadal uważali się za Rzymian. Ostateczna zmiana nazwy nastąpiła jednak w 1453 r., co spowodowało usunięcie „rzymskiego” z ich nazwy. Tego roku Konstantynopol padł łupem Turków osmańskich i dawne Cesarstwo Wschodniorzymskie przestało istnieć, zastąpione najpierw przez Imperium Osmańskie, a następnie przez współczesną Turcję.

Panował od 1057 do 1059 roku. Pochodził więc z dobrze skoligaconej i potężnej rodziny i od najmłodszych lat był szkolony w sztuce wojennej i politycznej. Obie te umiejętności były niezbędne do przetrwania w jedenastowiecznym Bizancjum. Intrygi i spiski pałacowe były na porządku dziennym w tym wschodnim chrześcijańskim królestwie. Nawet cesarze nie byli bezpieczni przed okrutnym traktowaniem przez swoich rywali. Gdy cesarz Romanus IV Diogenes przegrał w 1071 r. bitwę pod Manzikertem z Turkiem seldżuckim Alp Arslanem (zob. wpis), narażając tym samym cesarstwo na dalsze ataki tureckich najeźdźców, został wytropiony przez swoich wrogów w Konstantynopolu, oślepiony i zesłany do więzienia na małej wyspie, gdzie ostatecznie zmarł. Aleksy miał wtedy trzynaście lat, ale lekcja z pewnością nie była dla niego stracona: Uważaj na siebie!

Aleksjusz był wychowywany głównie przez matkę, Annę Dalassenę, kobietę mającą silne poczucie celu dla swojego syna, która kształciła go w sprawach polityki i dyplomacji, czyli stosunków międzynarodowych. W sztuce wojennej Aleksy szybko zyskał sławę. Było to ważne, gdyż Bizancjum było atakowane przez wrogów ze wszystkich stron. Na południowym wschodzie leżały ziemie niewiernych, czyli niewierzących: islamski świat Mezopotamii (dzisiejszy Irak), Syrii i Arabii. Również Turcy seldżuccy, po zwycięstwie pod Manzikertem, nacierali na imperium i do 1081 roku dotarli do Nicei, starożytnego miasta położonego blisko Konstantynopola. Na zachodzie byli Normanowie, zaciekli wojownicy z francuskiej prowincji Normandia, którzy pochodzili od Wikingów. Wojownicy ci stworzyli sobie królestwo na Sycylii, na dalekim południu Włoch, gdzie Bizancjum również posiadało część swojego imperium. W 1071 roku, w tym samym roku, w którym Bizantyjczycy zostali pokonani przez Turków Seldżuckich pod Manzikertem, Normanowie pod wodzą Roberta Guiscarda (1016-1085) zadali im kolejną poważną klęskę. W tym samym roku Normanowie zdobyli miasto Bari, kończąc tym samym bizantyjskie panowanie we Włoszech. Jeszcze gorsze dla Cesarstwa Bizantyjskiego było to, że Robert i jego syn Bohemund zdecydowali się na inwazję na sam Konstantynopol. Do tych problemów militarnych doszli jeszcze Peczenidzi, tureckie plemię koczownicze, które wielokrotnie atakowało Konstantynopol od wschodu.

W 1059 roku ojciec Aleksego odmówił objęcia tronu po ustąpieniu Izaaka I. W ten sposób linia Komnenów została przerwana, a rolę cesarza przejęło czterech przywódców, w tym Romanus IV Diogenes, który doprowadził imperium na skraj ruiny. Córka Aleksego, Anna Komnena (zob. wpis), napisała wielotomową biografię ojca, „Alexiadę”, książkę, w której więcej miejsca poświęca sprawom wojskowym niż osobistym. Wspomina w niej, że jej ojciec służył pod Romanusem w bitwie pod Manzikertem. Służył pod trzema innymi cesarzami jako dowódca wojskowy, a następnie generał, zyskując sławę dzięki niektórym zwycięstwom. Został również zatrudniony, wraz ze starszym bratem, Izaakiem, do tłumienia buntów przeciwko cesarstwu w niektórych częściach Grecji. Wkrótce jednak zaczął planować własną rebelię.

Aleksjusz zostaje cesarzem

Sukcesy Aleksjusza wzbudziły zazdrość innych. Cesarz Nicephorus III i jego ministrowie uważali, że Aleksy staje się zbyt popularny wśród ludu i zamierzali pozbyć się go i jego niebezpiecznie potężnej rodziny Comnenus, kiedy Aleksy uderzył pierwszy, odbierając koronę Nicephorusowi III i wysyłając go do klasztoru (wspólnoty religijnej). Gdy starszy brat Aleksego Izaak odmówił przyjęcia korony, Aleksy przyjął ją, stając się 4 kwietnia 1081 r. Aleksym I. Nie miał jednak czasu na świętowanie. Nie miał jednak czasu na świętowanie, gdyż jego pierwszym zadaniem było rozprawienie się z najeżdżającymi Normanami, którzy zajęli już wyspę Korfu na zachodzie Grecji.

Od samego początku Aleksy I łączył potęgę militarną z dyplomacją i budowaniem sojuszy, by pokonać swoich wrogów. Walcząc z Normanami, sprowadził do pomocy flotę potężnego państwa Wenecji. Dzięki tej sile morskiej udało mu się w końcu odepchnąć Normanów. Wraz ze śmiercią Roberta Guiscarda, księcia Apulii, w 1085 roku, normańskie zagrożenie na razie się skończyło. W nagrodę za swoją pomoc Wenecjanie uzyskali ważne prawa handlowe w Cesarstwie Bizantyjskim. Podobnie Aleksy zawarł traktaty z Seldżukami i innymi muzułmańskimi przywódcami na swoich wschodnich granicach, używając dyplomacji tam, gdzie siła nie mogła zadziałać. W 1091 r. pokonał Peczenów, wynajmując konkurencyjne plemię tureckie, Kumanów, by pomogli wyeliminować to zagrożenie. W ten sposób udało mu się zabezpieczyć swoje północno-wschodnie granice.

Takie operacje nie były jednak prawdziwymi zwycięstwami. Każde z tych negocjacji wiązało się z wysoką ceną dla Bizancjum, zwłaszcza układy z Turkami seldżuckimi, które wymagały oddania ziemi w zamian za pokojowe stosunki. Pomimo jego wysiłków, wędrowne bandy Seldżuków nadal zajmowały i zasiedlały różne części Azji Mniejszej, stwarzając ciągłe zagrożenie inwazją na Bizancjum. Aleksy I postanowił zwrócić się o pomoc z zupełnie innej części świata.

Aleksycjusz zwraca się do papieża

Znakiem tego, jak bardzo zdesperowany był Aleksy I – lub jak bardzo zdesperowana była sytuacja – jest fakt, że w 1093 roku wysłał list do europejskiego szlachcica, Roberta z Flandrii, z prośbą o pomoc przeciwko Turkom Seldżuckim. List ten miał zostać przekazany papieżowi Urbanowi II, ale nie było powodu, dla którego Aleksy I miałby oczekiwać jakiejkolwiek pomocy z tej strony. Cesarstwo Bizantyjskie uważało się za prawnego i moralnego spadkobiercę nie tylko Cesarstwa Rzymskiego, lecz także religii chrześcijańskiej. Jego wschodni Kościół prawosławny był rywalem europejskiego Kościoła katolickiego. Dla Bizantyjczyków papież był po prostu biskupem, czyli religijnym przywódcą Rzymu, jednym z wielu biskupów. Prawdziwym przywódcą chrześcijaństwa był przywódca wiernych w Konstantynopolu – patriarcha, jak nazywano ten urząd. Ten rozłam między dwiema częściami chrześcijaństwa pogłębił się jeszcze bardziej w 1054 roku, gdy wschodni Kościół prawosławny w Konstantynopolu ekskomunikował, czyli wyłączył z wiary, posłańca papieża z Rzymu. Od tego czasu komunikacja między rywalizującymi gałęziami chrześcijaństwa była niewielka.

Komunikat Aleksego przykuł jednak uwagę Urbana II. W swoim liście Aleksy przedstawił długą listę straszliwych czynów, które Turcy Seldżuccy rzekomo popełnili, z których część była prawdziwa, a część nie. Twierdził również, że cała Azja Mniejsza i Bizancjum wkrótce padną łupem Turków i że skarby jego imperium, zarówno fizyczne jak i duchowe, przejdą w ręce Turków, jeśli tak się stanie. W swoim liście do Roberta z Flandrii, Aleksy I podał również motywację dla tych, którzy mogliby przyjść mu z pomocą: „Pamiętaj, że znajdziesz tam wszystkie te skarby, a także najpiękniejsze kobiety Orientu. Niezrównane piękno greckich kobiet wydaje się być wystarczającym powodem, by przyciągnąć armie Franków.”

W rzeczywistości Aleksy I szukał armii najemnych żołnierzy, którzy utrzymaliby pokój w jego imperium. Nigdy nie spodziewał się ogromnych sił, które wylądowały na jego wybrzeżu w 1096 roku w wyniku kazań papieża popierających świętą wojnę w celu zwalczania islamu i odzyskania Ziemi Świętej. Ci krzyżowcy, jak ich nazywano, odpowiedzieli na wezwanie Urbana z różnych powodów: z poczucia religijnego obowiązku, z miłości do przygód, z chęci zajęcia nowych ziem lub z potrzeby zdobycia pożywienia i schronienia. Wojska, które przybyły do miasta Aleksego, nie były łatwą do opanowania grupą żołnierzy, na którą liczył. Jego plan uzyskania pomocy z Zachodu wyraźnie się nie powiódł.

Pierwszą przybyłą armią była armia zwykłych ludzi dowodzona przez Piotra Pustelnika (patrz wpis), księdza z Amiens we Francji, który zainspirował tysiące chłopów, czyli ubogich robotników, by podążyli za nim do Ziemi Świętej. Gdy był już w Azji Mniejszej, jego niewyszkolone siły zostały wyrżnięte przez Turków. Wkrótce potem przybyła druga fala krzyżowców pod wodzą Godfryda z Bouillon (patrz wpis), a ci żołnierze przysporzyli Aleksemu I jeszcze więcej trudności. Było jasne, że ci ludzie nie przybyli tylko po to, by odzyskać dla Bizancjum ziemie w Azji Mniejszej. Aleksy I uważał ich za najemników, czyli płatnych żołnierzy w swojej służbie, ale Godfryd i jego żołnierze mieli inne cele. Zamierzali oni wkroczyć do Ziemi Świętej i zdobyć Jerozolimę dla Kościoła katolickiego. Od samego początku oba obozy nie dogadywały się, ale w 1097 r. udało im się odbić z rąk Turków miasto Nicaea. Krzyżowcy ruszyli na południe, atakując ośrodki władzy muzułmańskiej w Syrii, takie jak Antiochia. Aleksy I ostatecznie nie pomógł krzyżowcom w tym oblężeniu, co całkowicie zniszczyło stosunki między Bizancjum a wojskami krzyżowców.

Z jego punktu widzenia Aleksy I miał rację, witając krzyżowców w niezbyt przyjazny sposób. W końcu próbowali oni zdobyć ziemie w Syrii, takie jak Antiochia, które kiedyś należały do Bizancjum. Dla Aleksego ziemie te słusznie stanowiły część jego imperium. Wkrótce jednak stało się dla niego oczywiste, że krzyżowcy nie mają zamiaru zwracać mu tych łupów wojennych. Zamiast tego zaczęli zakładać państwa krzyżowe, czyli księstwa, dzieląc między siebie Ziemię Świętą. Krzyżowcy znali się tylko na prowadzeniu wojny, nigdy nie myśleli o dyplomacji czy umiejętności rozgrywania jednego wroga przeciwko drugiemu. W rzeczywistości ich oblężenie Jerozolimy w 1099 r. i krwawa masakra muzułmanów, która po nim nastąpiła, groziła zjednoczeniem świata islamskiego przeciwko nim. Jedyną rzeczą, która pozwoliła Aleksemu I i jego imperium pozostać częściowo nietkniętym, był fakt, że islam był podzielony politycznie.

Gdy stary normański wróg Aleksego, syn Guiscarda, Bohemund, wziął Antiochię dla siebie, Aleksy nagle stanął w obliczu kolejnego wroga na swoich granicach. Między 1104 a 1108 r. obie strony toczyły ze sobą nieustanne walki, aż w końcu siły Aleksego pokonały siły Bohemunda. Śmierć Bohemunda w 1111 r. pozostawiła kwestię posiadania Antiochii nierozwiązaną. Aleksy I ruszył do walki z Turkami Seldżuckimi w Azji Mniejszej, odzyskując kolejne utracone terytoria. Bitwa z Turkami w 1117 r. oznaczała ostatnie zwycięstwo Aleksego w polu. W domu pałacowy spisek – uknuty przez jego żonę, Irenę, i córkę, Annę – mający na celu osadzenie na tronie zięcia zamiast prawowitego dziedzica, syna Aleksego, Jana – zaognił jego ostatnie dni. Na łożu śmierci cesarz musiał użyć wszystkich swoich sił, aby przekazać władzę Janowi. Zmarł 15 sierpnia 1118 roku.

Aleksjusz I zdołał utrzymać w ryzach to umierające imperium dzięki zręcznemu posługiwaniu się dyplomacją i umiejętności zawierania sojuszy nawet z najgorszymi wrogami. Grał z rywalizującymi plemionami przeciwko sobie i w razie potrzeby uderzał swoją potęgą militarną. Ale pomylił się w obliczeniach, gdy zaprosił łacińskie lub europejskie wojska do swojego imperium na początku tego, co stało się znane jako pierwsza krucjata. Dla niego te wojska stały się ostatecznie jeszcze jednym ośrodkiem władzy, z którym musiał walczyć w regionie. Zastąpiły one bizantyjską wiarę prawosławną Kościołem katolickim i stworzyły w Ziemi Świętej królestwa krzyżowców, które rywalizowały z jego własnymi i rzucały mu wyzwanie. Jednak intrygi i polityka Aleksego sprawiły, że jego imperium stało się silniejsze niż w chwili objęcia tronu. Zabezpieczając swoje granice za pomocą traktatów i wojen, utrzymał Cesarstwo Bizantyjskie przy życiu. W historii został zapamiętany jako człowiek, którego wołanie o pomoc w walce z muzułmanami zapoczątkowało wyprawy krzyżowe.

Dlaczego warto wiedzieć

Książki

Komnena, Anna. The Alexiad of the Princess Anna Comnena: Being the History of the Reign of Her Father, Alexius I, Emperor of the Romans, 1081-1118a.d. Translated by Elizabeth A. S. Dawes. New York: AMS Press, 1978.

Hussey, J. M., ed. The Cambridge Medieval History. 2nd ed. Vol. 4. New York: Cambridge University Press, 1966.

Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage, 1998.

Ostrogorsky, George. A History of the Byzantine State. Przetłumaczone przez Joan Hussey. Piscataway, NJ: Rutgers University Press, 1986.

Treadgold, Warren. A History of the Byzantine State and Society. Stanford, CA: Stanford University Press, 1997.

Strony internetowe

„Alexius I Comnenus, 1048-1118 ce.” The Story of the First Crusade.http://www.brighton73.freeserve.co.uk/firstcrusade/People/Eastern_Christians/alexius_comnenus.htm (dostęp: 16 czerwca 2004 r.).

„Cesarstwo Bizantyjskie.” New Advent.http://www.newadvent.org/cathen/03096a.htm (dostęp: 16 czerwca 2004 r.).

„Bizancjum: Byzantine Studies on the Internet.” Fordham University.http://www.fordham.edu/halsall/byzantium (dostęp 16 czerwca 2004).