Przed zagłębieniem się w znaczenie i różne znaczenia terminu paradygmat, musimy ustalić jego etymologiczne pochodzenie. Konkretnie chodzi o łacińskie słowo paradigma, choć prawdą jest, że to z kolei pochodzi z greki. Dokładniej pochodzi ono od παράδειϒμα, które powstało z połączenia przedrostka „para”, oznaczającego razem, oraz słowa „deigma”, które tłumaczy się jako przykład lub wzór.
Pojęcie paradygmatu (słowo pochodzące od greckiego paradeigma) jest używane w życiu codziennym jako synonim „przykładu” lub w odniesieniu do czegoś, co jest brane za „model”. Początkowo uwzględniano ją na poziomie gramatycznym (by określić jej użycie w określonym kontekście) oraz wartościowano z retorycznego punktu widzenia (by odnieść ją do przypowieści lub bajki). Począwszy od lat sześćdziesiątych zakres pojęcia poszerzył się i „paradygmat” zaczął być powszechnym terminem w słownictwie naukowym oraz w wyrażeniach epistemologicznych, gdy konieczne stało się mówienie o modelach lub wzorcach.
W tym sensie, w jego znaczeniu jako „model”, moglibyśmy ustalić taki przykład jak np: Dzieło Valentino jest paradygmatem dla wielu młodych projektantów.
Jedną z pierwszych postaci w historii, która zajęła się pojęciem, które teraz nas dotyczy, był wielki grecki filozof Platon, który stworzył własną definicję tego, co uważał za paradygmat. W tym sensie wspomniany myśliciel stwierdził, że słowo to powstało, aby określić, jakie są idee lub rodzaje przykładów danej rzeczy.
Amerykanin Thomas Kuhn, ekspert w dziedzinie filozofii i czołowa postać w świecie nauki, był odpowiedzialny za odnowienie teoretycznej definicji tego terminu, aby nadać mu znaczenie bardziej odpowiadające obecnym czasom, dostosowując go do opisu serii praktyk, które śledzą wytyczne dyscypliny naukowej w pewnym okresie czasu.
Paradygmat naukowy określa zatem, co należy obserwować; rodzaj pytań, które należy opracować, aby uzyskać odpowiedzi na postawiony cel; jaką strukturę powinny mieć te pytania; oraz ustala wytyczne, które wskazują ścieżkę interpretacji wyników uzyskanych w wyniku badania naukowego.
Gdy paradygmat nie może już dłużej spełniać wymogów nauki (na przykład w obliczu nowych odkryć, które unieważniają dotychczasową wiedzę), zastępuje go inny paradygmat. Mówi się, że zmiana paradygmatu jest dramatyczna dla nauki, ponieważ te wydają się być stabilne i dojrzałe.
Jednakże należy również wyjaśnić, że paradygmat jest terminem, który może być używany w innych dziedzinach poza nauką. W tym sensie jest on również szeroko i często używany w językoznawstwie, gdzie odnosi się do całego zestawu słów, które w tym samym kontekście mogą być używane zamiennie.
Jeśli więc mamy takie wyrażenie: ______ był niewidomy, możemy je uzupełnić, używając w tej luce szeregu rzeczowników, takich jak człowiek, dziecko, starzec, kot czy ptak.
W naukach społecznych paradygmat jest związany z pojęciem światopoglądu. Pojęcie to jest używane w odniesieniu do wszystkich tych doświadczeń, przekonań, przeżyć i wartości, które wpływają i warunkują sposób, w jaki dana osoba postrzega rzeczywistość i działa zgodnie z nią. Oznacza to, że paradygmat to także sposób rozumienia świata.