Nacjonalizacja, zmiana lub przejęcie kontroli lub własności nad własnością prywatną przez państwo. Jest to historycznie nowszy rozwój niż wywłaszczenie, różniący się motywem i stopniem od wywłaszczenia lub eminent domain, które jest prawem rządu do zabierania własności, czasami bez odszkodowania, dla określonych celów publicznych (takich jak budowa dróg, zbiorników wodnych lub szpitali).
Odpowiednie odszkodowanie za nacjonalizację istniejących prywatnych przedsiębiorstw jest nakazane przez Kartę Praw Gospodarczych i Obowiązków Państw, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1974 r., jak również przez Piątą Poprawkę do Konstytucji USA.
Bailout jest formą nacjonalizacji, w której rząd przejmuje tymczasową kontrolę nad większością firmy i jej aktywami. W takich sytuacjach prywatni udziałowcy firmy mogą pozostać, ale podatnicy (tj. rząd) również stają się domyślnie udziałowcami, choć ich wpływ może być znikomy. Nacjonalizacja może zatem nastąpić poprzez przeniesienie majątku spółki na rzecz państwa lub poprzez przeniesienie kapitału zakładowego, pozostawiając istniejącą spółkę w celu prowadzenia działalności pod kontrolą państwa. Nacjonalizacja może również nastąpić bez jakiejkolwiek formy przejęcia, odzwierciedlając pierwotny upaństwowiony charakter danej branży, np. edukacji publicznej. W Stanach Zjednoczonych edukacja publiczna jest kontrolowana przez rząd na poziomie stanowym.
Nacjonalizacja towarzyszyła wdrażaniu komunistycznych lub socjalistycznych teorii rządu, jak to miało miejsce w przypadku transferu przedsiębiorstw przemysłowych, bankowych i ubezpieczeniowych do państwa w Rosji po 1918 r., nacjonalizacji przemysłu naftowego w Meksyku w 1938 r. i w Iranie w 1951 r. oraz nacjonalizacji zagranicznych przedsiębiorstw na Kubie w 1960 r. Nierzadko jednak takie gałęzie przemysłu, jak górnictwo, energetyka, wodociągi, służba zdrowia, edukacja, transport, policja i obrona wojskowa, funkcjonują w demokracjach na szczeblu państwowym lub komunalnym w ramach rozwiązań, w których podatnicy, za pośrednictwem wybranych urzędników, mogą sprawować pewną kontrolę nad usługami wymaganymi przez znaczną większość obywateli. W centrum debat na temat nacjonalizacji znajduje się to, czy takie gałęzie przemysłu powinny być własnością prywatnych przedsiębiorstw, których nadrzędnym celem jest maksymalizacja zysku, czy też rządu, którego głównym celem jest zapewnienie opłacalnych usług. W niektórych krajach rozwijających się, tymczasowa kontrola państwa nad różnymi operacjami przemysłowymi może być wprowadzona w celu złagodzenia braku rynku kapitałowego lub niewystarczającej podaży przedsiębiorców w krajowym sektorze prywatnym, umożliwiając w ten sposób powstanie wystarczająco konkurencyjnego rynku.
Pytania z zakresu prawa międzynarodowego pojawiają się zazwyczaj tylko wtedy, gdy udziałowcami znacjonalizowanej spółki są cudzoziemcy (foreigners). W takich sytuacjach dyplomacja i arbitraż międzynarodowy zapewniają zgodną z prawem wypłatę godziwego odszkodowania.
Państwa, których obywatele są zazwyczaj inwestorami zagranicznymi, w coraz większym stopniu polegają na szczególnych klauzulach traktatowych zapewniających ochronę inwestycji. Od zakończenia II wojny światowej, szczególnie Stany Zjednoczone zawarły takie traktaty, w połączeniu z klauzulami przyznającymi obowiązkową jurysdykcję Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości. Ubezpieczenie od nacjonalizacji, wywłaszczenia i konfiskaty jest również oferowane przez rząd amerykański.
Nacjonalizacja przedsiębiorstw może mieć daleko idące konsekwencje, zarówno negatywne, jak i pozytywne, w zależności od motywacji podmiotów nacjonalizujących oraz wpływu na akcjonariuszy, podatników i konsumentów. Kanał Sueski, należący i eksploatowany przez 87 lat przez Francuzów i Brytyjczyków, był w swojej historii kilkakrotnie nacjonalizowany – w 1875 i 1882 roku przez Wielką Brytanię oraz w 1956 roku przez Egipt, przy czym ostatnia z tych operacji spowodowała inwazję Izraela, Francji i Wielkiej Brytanii na strefę kanału w celu ochrony swoich interesów, do których należało utrzymanie przejścia dla transportu ropy naftowej z Zatoki Perskiej. Kanał Sueski pozostaje emblematyczny dla geopolitycznych implikacji nieodłącznie związanych z nacjonalizacją, gdy jest ona stosowana jako środek do zapewnienia narodowej i geograficznej suwerenności.