Początki panslawizmu
Od XVI w., a zwłaszcza od wydania książki Mavro Orbiniego (1563-1614) Il regno degli Slavi (Królestwo Słowian, 1601), rozpowszechniła się idea, że Słowianie są jednym narodem, a ich języki wernakularne są dialektami wspólnego języka.
W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku szybki rozwój niemieckiego nacjonalizmu doprowadził do powstania nowoczesnego panslawizmu. Wielu słowiańskojęzycznych intelektualistów twierdziło, że wszyscy słowiańskojęzyczni należą do jednego narodu. Większość z nich jednak nie zaprzeczała istnieniu odrębnych języków literackich i tożsamości „plemiennych” i oczekiwała stopniowego rozwoju wspólnej słowiańskiej kultury i języka. Ich gradualizm przejawiał się w poparciu dla powstających słowiańskich ruchów narodowych.
Niektórzy rosyjscy panslawiści rozumieli panslawizm jako przedłużenie rosyjskiego nacjonalizmu. Jednak, kiedy Pierwszy Kongres Słowian zebrał się w Pradze w czerwcu 1848 roku, odrzucił rosyjski ekspansjonizm. Przeważająca większość delegatów pochodziła z Cesarstwa Austriackiego, a Kongres obrał kierunek austriacko-słowiański; propozycja Michaiła Bakunina (1814-1876) federacji pansłowiańskiej pod przywództwem Rosji nie była poważnie brana pod uwagę.
Panslawizm i Realpolitik: Before the First World War
Po klęsce Rosji w wojnie krymskiej (1853-1856), kraj ten zaczął wykorzystywać panslawizm jako narzędzie polityczne w swojej polityce zagranicznej. Akcenty odrodzonego rosyjskiego ruchu panslawistycznego przesunęły się z kultury na politykę, a koncepcja, że Rosja powinna „wyzwolić” osmańskich i austriackich Słowian, zyskała popularność wśród dziennikarzy, oficerów armii, polityków, a nawet w samej dynastii panującej. Propozycje, aby język rosyjski stał się wspólnym językiem Słowian, również zyskały poparcie.
Rosyjscy panslawiści byli dobrze reprezentowani na II Kongresie Słowiańskim (Moskwa, 1867), a ich znaczenie w Rosji wzrosło dopiero po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku. Poparcie rządu rosyjskiego było jednak przeważnie pragmatyczne; panslawizm był wykorzystywany do wspierania rosyjskiej polityki na Bałkanach. Ponadto większość słowiańskich polityków w Austro-Węgrzech sprzeciwiała się rosyjskiej dominacji i trzymała się austrosłowiańskości w polityce i słowiańskiej wzajemności w kulturze. Po przełomie wieków w Austro-Węgrzech rozwinął się tzw. neoslawizm, który zyskał poparcie wśród młodszych słowiańskich intelektualistów i polityków. W 1908 i 1910 roku w Pradze i Sofii odbyły się III i IV Kongresy Słowiańskie. Neoslawizm odrzucał rosyjską hegemonię, ale zachęcał do współpracy z Rosją.
Jak w 1912 roku wybuchła pierwsza wojna na Bałkanach, Słowian Habsburgów ogarnęła fala entuzjazmu. Panslawskie komitety zbierały pieniądze i środki medyczne, a ochotnicy wstępowali do armii Ligi Bałkańskiej. Austro-węgierscy słowiańscy żołnierze i rezerwiści byli niespokojni. Władze coraz bardziej się niepokoiły i przesadzały z reakcją. Generałowie wszędzie widzieli niebezpieczeństwo panslawizmu i wielu sugerowało, że można go wyeliminować tylko poprzez zdecydowane działania. Podczas drugiej wojny bałkańskiej opowiadali się za interwencją wojskową przeciwko Serbii. W Rosji zwycięstwa Słowian bałkańskich ośmieliły panslawistów i zwiększyły poparcie społeczne dla panslawizmu. Panslawiści stawali się coraz bardziej krytyczni wobec Austro-Węgier i forsowali antyaustriacką politykę zagraniczną.
Jakkolwiek ograniczony, wpływ wysiłków Panslawów na rosyjską dyplomację nie był bez znaczenia. Rosyjski ambasador w Serbii, Nikolaus Hartwig (1857-1914), był gorliwym panslawistą i przyczynił się do pogorszenia stosunków między Serbią a Austro-Węgrami przed wojną.
Pierwsza wojna światowa
Po zamachu w Sarajewie i podczas kryzysu lipcowego rosyjscy panslawiści naciskali na swój rząd, by bezwarunkowo poparł Serbię. Wpływ tych zabiegów był ograniczony; inne względy kształtowały rosyjską politykę zagraniczną znacznie bardziej zdecydowanie. Niemniej jednak w manifeście Mikołaja II, cesarza Rosji (1868-1918) z 3 sierpnia 1914 r. wykorzystano idee panslawistyczne do uzasadnienia rosyjskiego poparcia dla Serbii. Kiedy wybuchła wojna, „wyzwolenie” Słowian mieszkających w Niemczech i Austro-Węgrzech stało się wyraźnym celem wojennym. W swoim „Manifeście do Narodu Polskiego” (14 sierpnia 1914) Wielki Książę Rosji Mikołaj Mikołajewicz (1856-1929) obiecał nawet zjednoczenie Polski.
Podczas wojny propaganda panslawistyczna była szeroko wykorzystywana do motywowania wojsk rosyjskich. Była ona również skierowana przeciwko austro-węgierskim żołnierzom słowiańskim. W rosyjskiej niewoli, słowiańskojęzyczni jeńcy austro-węgierscy byli oddzielani od reszty i traktowani inaczej. Żołnierze serbscy w kilku przypadkach dokonali nawet egzekucji niesłowiańskich jeńców wojennych. Jeńcy słowiańscy byli poddawani nacjonalistycznej i panslawistycznej propagandzie w celu zwerbowania ich do różnych legionów narodowych. Dodatkowo, ludność okupowanych przez Rosję części Niemiec i Austro-Węgier była często traktowana inaczej: Słowianofile byli postrzegani jako sojusznicy, inni jako wrogowie i potencjalni szpiedzy.
W Niemczech wyolbrzymione zagrożenie panslawizmem było wykorzystywane w propagandzie, nawet gdy przywódcy Austro-Węgier, świadomi dużej populacji Słowian w swoich granicach, ostrzegali przed nim. Jednak po wprowadzeniu tzw. absolutyzmu wojskowego w austriackiej części monarchii, strach przed panslawizmem stał się przyczyną masowych prześladowań Słowian w wielu częściach kraju, pomimo ograniczonego wpływu rosyjskiej propagandy panslawistycznej.
Po wojnie
Po rewolucji październikowej bolszewicy odrzucili panslawizm jako wyraz „rosyjskiego imperializmu”. Dopiero w latach 30-tych panslawizm ponownie stał się ważnym narzędziem sowieckiej polityki zagranicznej i propagandy. Po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki w 1941 roku zyskał na znaczeniu i pozostał nim do końca lat czterdziestych, kiedy to Jugosławia zerwała ze Związkiem Radzieckim.
W innych państwach zdominowanych przez Słowian panslawizm w okresie międzywojennym był spychany na margines. Doszło między nimi do kilku konfliktów, a ideologiczna przepaść między Związkiem Radzieckim a resztą państw dodatkowo utrudniała współpracę. Po II wojnie światowej, gdy państwa te znalazły się w sferze radzieckiej, panslawizm był wykorzystywany do wspierania radzieckiej hegemonii, jednak, jak wspomniano, jego znaczenie zmalało po 1948 r.
Rok Stergar, Uniwersytet w Lublanie
Redaktor sekcji: Tamara Scheer