Bardo kan vele implicaties hebben, afhankelijk van hoe men het bekijkt. Het is een interval, een hiaat, een kloof. Het kan fungeren als een grens die verdeelt en scheidt, die het einde van het ene en het begin van het andere markeert; maar het kan ook een verbinding tussen de twee zijn: het kan dienen als een brug of een ontmoetingsplaats, die samenbrengt en verenigt. Het is een kruispunt, een springplank, een overgang. Het is een kruispunt, waar men moet kiezen welke weg te gaan, en het is een niemandsland, dat noch bij de ene, noch bij de andere kant hoort. Het is een hoogtepunt of een hoogtepunt van ervaring, en tegelijkertijd een situatie van extreme spanning, gevangen tussen twee tegenpolen. Het is een open ruimte, gevuld met een sfeer van opschorting en onzekerheid, noch dit, noch dat. In zo’n toestand kan men zich verward en angstig voelen, of men kan zich verrassend bevrijd voelen en openstaan voor nieuwe mogelijkheden waarin van alles kan gebeuren.
Dergelijke momenten als deze komen voortdurend in ons leven voor, onopgemerkt, en dit is de innerlijke betekenis van de bardo-toestanden zoals Trungpa Rinpoche die onderwees. Hij sprak over hen als perioden van onzekerheid tussen geestelijke gezondheid en krankzinnigheid, of tussen de verwarring van samsara en de transformatie van verwarring in wijsheid. “Het zijn de verhoogde kwaliteiten van verschillende soorten ego en de mogelijkheid om van ego af te komen. Dat is waar bardo begint – de piekervaring waarin de mogelijkheid bestaat om de greep van ego te verliezen en de mogelijkheid om er in opgeslokt te worden.”
Waar er ook de dood is van de ene geestestoestand is er de geboorte van een andere, en de twee verbindend is er bardo. Het verleden is voorbij en de toekomst is nog niet gekomen: we kunnen dat tussenliggende moment niet vangen, maar het is eigenlijk alles wat er is. “Met andere woorden,” zei Trungpa Rinpoche, “het is de huidige ervaring, de onmiddellijke ervaring van de nowness – waar je bent, waar je bent.”
Gerelateerd: Jamgon Kongtrul Rinpoche’s Bardo Leringen
De zes bardos zijn de bardo van dit leven (of geboorte), de bardo van droom, de bardo van meditatie, de bardo van sterven, de bardo van dharmata (of werkelijkheid), en de bardo van bestaan (of worden). De bardo’s worden op deze wijze van elkaar onderscheiden omdat zij verschillende bewustzijnstoestanden aanduiden, zoals het waakbewustzijn verschilt van het droombewustzijn. Deze toestanden kunnen een korte of lange tijd duren, in het geval van de eerste wel een heel leven, maar toch delen ze allemaal de mysterieuze en immens krachtige kwaliteit van “tussen-zijn”. Of we zouden kunnen zeggen dat we, door deze fasen van ons leven te leren zien als bardos, toegang kunnen krijgen tot die kracht, die altijd aanwezig is, onopgemerkt, in elk moment van het bestaan zelf.
Waar er ook de dood is van een gemoedstoestand, daar is de geboorte van een andere, en de twee verbindend is er bardo.
De ervaringen van de zes bardos bestaan niet uit zichzelf, ze komen voort uit de open ruimte van de oernatuur van de geest. Helderheid is het aspect van de geest dat aanleiding geeft tot al deze verschijningen: het is de omgeving die hen omringt, waaruit zij voortkomen en waarin zij oplossen. Het is altijd aanwezig, zoals de zon aan de hemel, verborgen achter wolken. Op dit moment ervaren we, door onwetendheid over onze ware aard, alles als de verwarde manifestaties van samsara. Het gevoel van zelf creëert een gevoel van degelijkheid, zoals de schijnbare degelijkheid van de wolken die het gezicht van de zon versluieren, maar op bepaalde momenten wordt er een opening gemaakt, waardoor we een glimp van het licht van de werkelijkheid kunnen opvangen.
Deze kloof wordt veroorzaakt door de intensiteit van de emotionele ervaring, die altijd gepaard gaat met een gelijke en tegengestelde reactie, zodat we in een situatie van conflict en onzekerheid worden geworpen. Twee tegengestelde uitersten zijn tegelijkertijd aanwezig. Trungpa Rinpoche beschreef het als tegelijkertijd overgoten worden met kokend heet en ijskoud water. Op dat moment zit er niets anders op dan los te laten: op te geven te proberen vast te houden aan het ene of het andere uiterste, de strijd op te geven tussen leven en dood, goed en slecht, hoop en vrees. Dan, in dat moment van ontspanning, komt er een plotselinge flits van besef. Er is altijd de mogelijkheid dat we, midden in een alledaagse situatie of op het hoogtepunt van een of andere emotie, plotseling een glimp opvangen van de wezenlijke leegte en helderheid ervan: een moment van heilige visie.
Het binnengaan van de ontwaakte geestesgesteldheid, zelfs voor een moment, wordt altijd voorafgegaan door een ervaring, hoe vluchtig ook, van extreme contrasten en conflicten. Zelfs op de hoogste en meest subtiele niveaus van de verwezenlijking, gaan negatief en positief naast elkaar door, totdat men de sprong maakt voorbij hen beiden. Het opzettelijk opwekken van paradoxale situaties of geconfronteerd worden met paradoxale uitspraken, die het rationele verstand niet kan rijmen, kan een persoon die er klaar voor is soms tot een doorbraak schokken. Van grote leraren is bekend dat zij een ontwaken in hun studenten bespoedigen door een plotselinge uitbarsting van woede of een andere totaal onverwachte actie. Er zijn veel verhalen van dit soort in de tantrische literatuur, zoals toen de grote siddha Tilopa zijn leerling Naropa met zijn schoen in het gezicht sloeg.
Gerelateerd: Tilopa’s Zes Spijkers
Zelfs in het gewone leven kunnen dit soort kloven voorkomen. Het kan gebeuren wanneer we in een toestand van totale uitputting verkeren, het gevoel hebben dat we er niet langer tegen kunnen en op het punt staan om over de rand van waanzin te tuimelen. Of het kan gebeuren op het hoogtepunt van extreme emotie, wanneer onze emotionele energie haar hoogtepunt bereikt en we plotseling niet meer zeker weten wat we aan het doen zijn of wat de oorzaak ervan is. Plotseling lijkt de tijd stil te staan en voelen we ons kalm en onthecht, opgeschort in een staat van absolute stilte. Voor een ogenblik betreden wij een andere dimensie van zijn, maar zonder training is het onmogelijk deze ervaringen te stabiliseren en gebruik te maken van de kans die zij bieden. Om in staat te zijn zulke momenten van verhoogde intensiteit te herkennen en te gebruiken, is de stevige basis nodig van een kalme en vaste geest, en vertrouwen in de fundamentele zindelijkheid en goedheid van onze eigen natuur.
Alle instructies betreffende de zes bardo’s hebben in wezen te maken met het toestaan van het openen van die kloof, door ons geloof in de gewone wereld die we als vanzelfsprekend beschouwen te ondermijnen, en dan los te laten in de ruimte daarbuiten. De bardo-ervaring is een deur naar ontwaken, dat altijd aanwezig is. In Trungpa Rinpoche’s woorden: “bardo is een zeer praktische manier om naar ons leven te kijken.”