EXTRATERRITORIALITY, RIGHT OF. Prawo eksterytorialności przyznawało obywatelom innego kraju immunitet przed ściganiem na mocy prawa danego kraju; w większości przypadków cudzoziemiec jest sądzony zgodnie z prawem i sądami kraju ojczystego. System ten został ustanowiony w celu ochrony obywateli państw zachodnich przed systemami sądowniczymi, które uważano za niecywilizowane i barbarzyńskie. Chociaż system ten miał chronić jednostki, często był nadużywany z korzyścią dla ludzi Zachodu.
Stany Zjednoczone po raz pierwszy szukały tego wyłączenia spod lokalnej jurysdykcji w krajach, w których prawo, zwyczaje i systemy społeczne znacznie różniły się od zachodniej normy. W rezultacie powstały pozamerytoryczne sądy, które miały zarządzać zachodnim prawem. Tureckie suzerenstwa Maroka, Trypolisu i Algieru były pierwszymi, które podpisały ze Stanami Zjednoczonymi traktaty przewidujące zmodyfikowane przywileje eksterytorialności. Zgodnie z traktatem z 1830 roku Turcja przyznała obywatelom amerykańskim zwolnienie od prawa islamskiego, które obowiązywało do 1923 roku. Na mocy tego samego traktatu obywatele amerykańscy korzystali również z jurysdykcji konsularnej w Egipcie. W latach 1873-1949 Stany Zjednoczone uczestniczyły wraz z Wielką Brytanią, Francją, Niemcami i innymi mocarstwami w tworzeniu sądów mieszanych w Aleksandrii i Kairze, które miały rozstrzygać konflikty między cudzoziemcami z różnych krajów.
Ponieważ Stany Zjednoczone weszły w bliższy kontakt z narodami azjatyckimi, starały się uzyskać eksterytorialne prawa w innych krajach. W 1844 r. Stany Zjednoczone uzyskały prawo eksterytorialności w Chinach (zob. Traktat Cushinga). Stany Zjednoczone rozszerzyły swoją jurysdykcję w 1863 r., tworząc we współpracy z Wielką Brytanią Międzynarodową Osadę w Szanghaju. W 1906 r. utworzono Sąd Stanów Zjednoczonych dla Chin, którego siedziba również znajdowała się w Szanghaju. Dodatkowo, w 1858 roku Stany Zjednoczone uzyskały podobne prawa w Japonii. Stany Zjednoczone otrzymały jurysdykcję konsularną w Muskacie (1833), Syjamie (1833) i Persji (1856).
W miarę jak państwa zobowiązane do przyznania eksterytorialności rosły w siłę, starały się pozbyć gorszej pozycji wynikającej z tego przywileju. Stany Zjednoczone podjęły nieśmiałe kroki w kierunku zniesienia uprzywilejowanego statusu, jakim cieszyli się ich obywatele. W 1889 roku rząd amerykański wynegocjował traktat z Japonią znoszący jurysdykcję konsularną, ale traktat ten nigdy nie został przedłożony Senatowi. Wreszcie, idąc w ślady Wielkiej Brytanii, Stany Zjednoczone podpisały w 1899 r. traktat z Japonią znoszący eksterytorialność. Sytuacja w Chinach była trudniejsza i na konferencji waszyngtońskiej (1922) mocarstwa przewidziały powołanie komisji, która miała zbadać chiński system prawny i wydać zalecenie dotyczące zniesienia praw eksterytorialnych. Komisja spotkała się w końcu w Pekinie w 1926 r. i nie posunęła się dalej niż zalecenie poprawy w zarządzaniu chińskim wymiarem sprawiedliwości. Stany Zjednoczone ostatecznie zrzekły się prawa do eksterytorialności w Chinach w 1943 roku.
BIBLIOGRAFIA
Fishel, Wesley R. The End of Extraterritoriality in China. Berkeley: University of California Press, 1952.
Hinckley, Frank E. American Consular Jurisdiction in the Orient. Washington, D.C.: W. H. Lowdermilk, 1906.
Jones, F. C. Extraterritoriality in Japan and the Diplomatic Relations Resulting in Its Abolition, 1853-1899. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1931.
Moore, J. B. A Digest of International Law. Washington, D.C.: Government Printing Office, 1906. Reprint, Nowy Jork: AMS Press, 1970.
David R.Buck
.