Het ware verhaal van Bridge of Spies

Steven Spielbergs Bridge of Spies dramatiseert een ongelooflijke spionage-uitwisseling die plaatsvond op het hoogtepunt van de Koude Oorlog. De hoofdrol is weggelegd voor Tom Hanks als advocaat James Donovan, een man die eerst een verdachte Russische spion verdedigde en vervolgens onderhandelde over zijn ruil tegen een Amerikaanse piloot die door de Sovjet-Unie werd vastgehouden. In 1964 publiceerde Donovan een memoires over zijn onvergetelijke ervaringen, genaamd Strangers on a Bridge.

Hier volgt een blik op enkele van de waargebeurde gebeurtenissen en mensen die de film inspireerden:

Rudolf Abel werd gearresteerd terwijl hij undercover was in de VS.

In 1948 arriveerde een goed getrainde Sovjet-inlichtingenagent in de Verenigde Staten. Onder het pseudoniem Emil Goldfus richtte hij een kunstenaarsatelier in Brooklyn in als dekmantel. Zijn echte naam was William Fisher, maar hij zou beter bekend worden als Rudolf Abel.

In 1952 had Abel de pech een incompetente ondergeschikte toegewezen te krijgen: Reino Hayhanen. Na een paar jaar zwaar gedronken te hebben en geen enkele prestatie te hebben geleverd bij het verzamelen van inlichtingen, kreeg Hayhanen te horen dat hij moest terugkeren naar de Sovjet-Unie. Uit angst voor de straf die zijn tekortkomingen zouden meebrengen, vroeg Hayhanen in mei 1957 asiel aan op de Amerikaanse ambassade in Parijs.

Abel had ooit de fout gemaakt Hayhanen mee te nemen naar zijn studio. De overloper kon daardoor de FBI vertellen hoe zijn superieur te vinden; op 21 juni 1957 werd Abel gearresteerd in een hotelkamer in New York City.

Donovan vond dat iedereen een verdediging verdient

Nadat hij weigerde mee te werken met de Amerikaanse regering, werd Abel aangeklaagd wegens spionage. Nu had hij een advocaat nodig.

Het verdedigen van een vermeende Sovjet spion was geen gewilde opdracht in het Amerika van de jaren 50. Maar de Brooklyn Bar Association wist precies de man voor de job: James B. Donovan. Donovan was een verzekeringsadvocaat die had gewerkt voor het Bureau van Strategische Diensten (voorloper van de CIA) tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij diende ook als officier van justitie bij het Neurenberg proces. Het belangrijkste was dat hij geloofde dat iedereen – zelfs een verdachte spion – een krachtige verdediging verdiende, en hij accepteerde de opdracht. (Hoewel Donovan en zijn familie enige kritiek ondervonden, waaronder boze brieven en telefoontjes midden in de nacht, werd zijn inzet om op te komen voor de rechten van Abel grotendeels gerespecteerd.)

Abel werd op alle drie de aanklachten veroordeeld

Donovan, gesteund door twee andere advocaten, maakte zich in allerijl op voor het proces tegen Abel, dat in oktober 1957 begon. Abel werd beschuldigd van 1) samenzwering om militaire en nucleaire informatie door te geven aan de Sovjet Unie; 2) samenzwering om deze informatie te verzamelen; en 3) in de Verenigde Staten zijn zonder zich te registreren als buitenlands agent.

Er was bewijs tegen Abel gevonden in zijn hotelkamer en studio. Het ging onder meer om kortegolfradio’s, kaarten van Amerikaanse defensiegebieden en talrijke uitgeholde houders (zoals een scheerkwast, manchetknopen en een potlood). Een ander bewijsstuk was een holle stuiver die Hayhanen kort na zijn aankomst in New York was kwijtgeraakt. (In 1953 had een krantenjongen de stuiver en de microfilm die erin zat gevonden.)

Ondanks pogingen van Donovan om dit bewijsmateriaal weg te verklaren of te bagatelliseren – hij vermeldde dat bij veel goochelacts holle munten werden gebruikt – en een poging om Hayhanen in diskrediet te brengen, werd Abel op 25 oktober 1957 veroordeeld voor alle drie de aanklachten.

Donovan moest vechten voor Abels leven

Na zijn veroordeling stond Abel meer te wachten dan gevangenisstraf: op het doorgeven van strategische informatie aan een vreemd land stond mogelijk de doodstraf. Donovan moest nu vechten voor het leven van zijn cliënt.

Gelukkig was de advocaat vooruitziend genoeg om te stellen dat het een goed idee zou zijn om een spion in de buurt te houden: “Het is mogelijk dat in de nabije toekomst een Amerikaan van gelijke rang wordt gevangen genomen door Sovjet-Rusland of een bondgenoot; op zo’n moment zou een uitwisseling van gevangenen via diplomatieke kanalen in het beste nationale belang van de Verenigde Staten kunnen worden geacht.”

Donovan won deze strijd – op 15 november 1957 veroordeelde rechter Mortimer Byers Abel tot 30 jaar gevangenisstraf, niet de doodstraf, op de zwaarste aanklacht.

Donovan ging in beroep

Terwijl Abel naar de gevangenis ging, bleef Donovan zich inzetten voor de zaak van zijn cliënt. Abel was gearresteerd en vastgehouden door agenten van de Immigratie- en Naturalisatiedienst, maar FBI-agenten hadden hem ondervraagd en zijn hotelkamer doorzocht zonder zelf een huiszoekingsbevel te hebben verkregen. Donovan was van mening dat dit in strijd was met de bescherming van het Vierde Amendement tegen onredelijke huiszoeking en inbeslagname, en hij ging hiertegen in beroep.

Ook al was Abel een buitenlander, Donovan – en de rechtbanken – vonden dat hij volledige grondwettelijke bescherming verdiende, en uiteindelijk stemde het Hooggerechtshof ermee in om de zaak te behandelen. Maar op 28 maart 1960 oordeelde het Hof met 5 tegen 4 in het nadeel van Abel.

De Amerikaanse regering bood aan Abel vrij te laten als de Sovjet-Unie een gevangen Amerikaan vrijliet

Nadat zijn beroep was afgewezen, zag het er naar uit dat Abel tientallen jaren in de gevangenis zou doorbrengen. Toen werd piloot Francis Gary Powers neergehaald boven de Sovjet-Unie op 1 mei 1960. Powers had een U-2 spionage vliegtuig gevlogen, en Sovjet ambtenaren berechtten hem voor spionage; hij kreeg een straf van 10 jaar.

Toen Powers gevangen werd genomen, was er sprake van dat hij geruild kon worden voor Abel. Oliver Powers, de vader van de piloot, schreef zelfs naar Abel over een ruil. In 1961 ontving Donovan een brief uit Oost-Duitsland – verstuurd onder toezicht van de KGB – waarin de interesse van die kant in een deal werd bevestigd.

De Amerikaanse regering was ook bereid Abel voor Powers op te geven. Maar ze had iemand nodig om de details uit te werken.

Donovan ging naar Duitsland om te onderhandelen over de ruil

Donovan werd gevraagd om te onderhandelen over de ruil. Regeringsambtenaren vertelden hem dat Powers de prioriteit was, maar er werden ook twee Amerikaanse studenten achter het IJzeren Gordijn vastgehouden: Frederic Pryor stond in Oost-Duitsland terecht wegens spionage en Marvin Makinen zat in Rusland voor het fotograferen van militaire Sovjetinstallaties.

Donovan kreeg ook te horen dat hij niet in een officiële functie zou werken – als er iets mis zou gaan tijdens de onderhandelingen in Oost-Berlijn, zou hij er alleen voor staan. Toch besloot hij het erop te wagen. Zonder iemand – zelfs zijn familie – te vertellen waar hij werkelijk heen ging, vertrok Donovan eind januari 1962 naar Europa.

Nadat hij in West-Berlijn was aangekomen, maakte Donovan verschillende oversteken naar Oost-Berlijn per S-Bahn trein. Aan de grens van de verdeelde stad kreeg hij te maken met een handschoen van bewakers; ook stuitte hij bij verschillende gelegenheden op een straatbende en Oost-Duitse politie. Maar het waren de onderhandelingen – waarbij hij te maken had met zowel Sovjet als Oost-Duitse vertegenwoordigers – die het meest frustrerend waren.

Op een dieptepunt kwam de Oost-Duitse advocaat Wolfgang Vogel met een aanbod om Pryor te ruilen voor Abel, zonder dat Powers of Makinen vrijkwamen. Toen vertelde de Sovjet ambtenaar Ivan Schischkin aan Donovan dat Makinen zou worden vrijgelaten in plaats van Powers. Geen van beide aanbiedingen was acceptabel voor de VS, en Donovan dreigde de onderhandelingen af te breken.

Eindelijk werd overeengekomen dat Pryor apart zou worden vrijgelaten, onmiddellijk gevolgd door een uitwisseling van Powers en Abel. (Makinen’s vrijlating zou in 1963 plaatsvinden.)

Op 10 februari 1962 arriveerden Donovan, Abel en anderen bij de Glienicke Brug, die Oost- en West-Duitsland verbond. De Amerikanen en de Sovjets ontmoetten elkaar in het midden van de brug om 8:20. Maar ze moesten wachten op de bevestiging van Pryor’s vrijlating om de uitwisseling te voltooien.

Op 8:45 kregen de Amerikanen eindelijk bericht dat Pryor was afgeleverd bij Checkpoint Charlie, een grenspost tussen Oost- en West-Berlijn. Abel en Powers werden officieel uitgewisseld om 8:52 in de ochtend.