Heinrich Schliemann

Portret Heinricha Schliemanna.

Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann (6 stycznia 1822 – 26 grudnia 1890) był niemieckim przedsiębiorcą i archeologiem klasycznym, zwolennikiem historycznej rzeczywistości miejsc wymienionych w dziełach Homera, a także ważnym wykopaliskiem mykeńskich miejsc Troi, Myken i Tiryns. Chociaż nie był wyszkolony w technikach archeologicznych i był bardziej „poszukiwaczem skarbów” niż naukowcem, jego entuzjazm i determinacja doprowadziły go do wielu znaczących znalezisk. Jego praca zainspirowała innych wykształconych archeologów do kontynuowania poszukiwań ludzi i miejsc zapisanych jedynie w mitach i legendach, a także przyniosła nowe uznanie dla życia tych, którzy tworzyli wczesną historię ludzkości.

Urodzony w Niemczech, stracił matkę, gdy miał 9 lat, a jego klasyczna edukacja została przerwana w wieku 14 lat, gdy jego ojciec stracił dochody po oskarżeniu go o defraudację, Schliemann posiadał geniusz językowy i smykałkę do interesów, które pozwoliły mu założyć dochodowe firmy – w Kalifornii w czasach gorączki złota, a później w Rosji. W ten sposób zdobył wystarczający majątek, aby móc realizować swoją pasję do starożytnych greckich miast i skarbów. Choć starał się o uznanie zawodowe, nie udało mu się go zdobyć, nie tylko z powodu braku formalnego wykształcenia, ale także z powodu niskich standardów etycznych i naukowych.

Wczesne życie

Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann urodził się 6 stycznia 1822 roku w Neubuckow, w Meklemburgii-Schwerin, w Niemczech, jako syn Ernsta Schliemanna, protestanckiego pastora, i Luise Therese Sophie. W 1831 r., gdy miał dziewięć lat, zmarła jego matka. Nie ulega wątpliwości, że było to dla niego traumatyczne wydarzenie (w późniejszym życiu rozwinął fetysz kobiet o imieniu Sophie). Heinrich został wysłany do wuja, aby zamieszkać z nim.

W wieku 11 lat zapisał się do gimnazjum w Neustrelitz. Za jego naukę płacił ojciec. Przebywał tam co najmniej rok. Później twierdził, że jego zainteresowanie historią w dzieciństwie było wspierane przez ojca, który uczył go opowieści o Iliadzie i Odysei, a na Boże Narodzenie 1829 r. podarował mu Ilustrowaną historię świata Ludwiga Jerrera. Schliemann twierdził również później, że w wieku ośmiu lat zadeklarował, że pewnego dnia wykopie miasto Troja.

Nie wiadomo, czy jego dziecięce zainteresowanie i związek z klasyką trwały nadal w czasie jego pobytu w gimnazjum, ale jest prawdopodobne, że byłby dalej wystawiony na działanie Homera. Być może miał już dość klasycznego wykształcenia, by zapałać do niego tęsknotą, gdy zostało mu ono odebrane: został przeniesiony do szkoły zawodowej, czyli Realschule, po tym jak jego ojciec został oskarżony o defraudację funduszy kościelnych w 1836 r. i nie było go stać na opłacenie gimnazjum.

Zgodnie z dziennikiem Schliemanna, jego zainteresowanie starożytną Grecją zapłonęło, gdy podsłuchał pijanego studenta uniwersytetu recytującego Odyseję Homera w klasycznej grece i był przejęty pięknem tego języka. Dokładność tej informacji, wraz z wieloma szczegółami w jego pamiętnikach, jest jednak uważana za wątpliwą z powodu wzoru prekaryzacji, który wydaje się przebiegać przez jego życie. Jednym z przykładów jest fakt, że okazało się, iż sfałszował dokumenty rozwodowe swojej żony i skłamał, aby uzyskać obywatelstwo amerykańskie.

Prewaracja i tęsknota za powrotem do wykształconego życia i ponownym zdobyciem wszystkich rzeczy, których został pozbawiony w dzieciństwie, są przez wielu uważane za wspólny wątek w życiu Schliemanna. W jego karierze archeologa zawsze istniała przepaść oddzielająca Schliemanna od wykształconych profesjonalistów; przepaść pogłębiona przez jego skłonność do pozowania na kogoś, kim nie był, a jednocześnie przepaść, która napędzała go w tym pozowaniu.

Po opuszczeniu Realschule Heinrich został w wieku czternastu lat praktykantem w sklepie spożywczym pana Holtza w Furstenburgu. Pracował w sklepie przez pięć lat, czytając z zapałem, gdy tylko miał wolną chwilę. W 1841 roku Schliemann uciekł do Hamburga i został chłopcem pokładowym na parowcu Dorothea, płynącym do Wenezueli. Po dwunastu dniach na morzu statek zatonął w wichurze, a rozbitkowie wylądowali na brzegu Holandii.

Kariera biznesmena

Po katastrofie statku, Schliemann w wieku 19 lat przeszedł krótki okres bycia wolnym w Amsterdamie i Hamburgu. Ta okoliczność zakończyła się wraz z jego zatrudnieniem w 1842 roku w firmie handlowej F. C. Quien and Son. Został tam posłańcem, pracownikiem biurowym, a następnie księgowym.

1 marca 1844 roku zmienił pracę, przechodząc do pracy w firmie importowo-eksportowej B. H. Schröder & Co. Tam wykazał się takim osądem i talentem do pracy, że w 1846 r. mianowano go generalnym agentem w Sankt Petersburgu w Rosji. Tam rynki były korzystne, a on reprezentował wiele firm. Schliemann prosperował, ale nie wiadomo jak dobrze. Biorąc pod uwagę jego doświadczenia z pierwszą żoną, prawdopodobnie nie wzbogacił się w tym czasie. Nauczył się rosyjskiego i greckiego, stosując system, który wykorzystywał przez całe życie do nauki języków – pisał swój dziennik w języku kraju, w którym akurat przebywał.

Schliemann miał dar do języków i pod koniec życia znał angielski, francuski, holenderski, hiszpański, portugalski, szwedzki, włoski, grecki, łaciński, rosyjski, arabski i turecki, a także swój ojczysty niemiecki. Zdolność Schliemanna do języków była ważną częścią jego kariery jako biznesmena w handlu importowym.

W 1850 roku dowiedział się o śmierci swojego brata, Ludwiga, który wzbogacił się jako spekulant na kalifornijskich polach złota. Widząc w tym szansę, Schliemann udał się do Kalifornii na początku 1851 roku i założył bank w Sacramento. W ciągu zaledwie sześciu miesięcy bank kupił i odsprzedał ponad milion dolarów w złotym pyle. Poszukiwacze mogli wydobywać złoto, ale nie mieli jak go sprzedać, chyba że pośrednikom takim jak Schliemann, którzy szybko zbili fortunę.

Później Schliemann twierdził, że uzyskał obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, kiedy Kalifornia stała się stanem. Według jego wspomnień, przed przyjazdem do Kalifornii jadł w Waszyngtonie kolację z prezydentem Millardem Fillmore’em i jego rodziną. Napisał również relację z pożaru San Francisco w 1851 r.

Nie pozostał długo w Stanach Zjednoczonych. 7 kwietnia 1852 roku dość nagle sprzedał swój biznes (podobno z powodu gorączki) i wrócił do Rosji. Tam próbował żyć jak dżentelmen, co doprowadziło go do kontaktu z Jekateriną Lyschin, siostrzenicą jednego z jego bogatych przyjaciół. Miał już 30 lat.

Heinrich i Jekaterina pobrali się 12 października 1852 roku. Małżeństwo od początku było niespokojne. Ekaterina chciała, żeby był bogatszy niż on i wstrzymała prawa małżeńskie, dopóki nie wykona ruchu w tym kierunku, co w końcu uczynił. Sprytny Schliemann zdobył rynek indygo, a następnie wszedł w ten biznes, osiągając niezłe zyski. To posunięcie zjednało mu zażyłość Jekateriny i urodził im się syn Siergiej. Mając rodzinę na utrzymaniu, Schliemann zajął się biznesem. Znalazł sposób na zbicie kolejnej szybkiej fortuny jako wojskowy kontrahent w wojnie krymskiej w latach 1854-1856. Opanował rynek saletry, siarki i ołowiu, składników amunicji, i odsprzedał je rządowi rosyjskiemu.

Do roku 1858 Schliemann był tak bogaty, jak tylko człowiek mógł sobie tego życzyć. Syn biednego pastora przezwyciężył ubóstwo w swoim życiu. Odmówił jednak nawiedzania salonów handlowych i spekulacyjnych. Nie był zawodowym biznesmenem i nie interesowały go już spekulacje. Dlatego wycofał się z interesów, by zająć się innymi sprawami. W swoich pamiętnikach twierdził, że chciał poświęcić się poszukiwaniu Troi, ale prawdziwość tego twierdzenia, jak i wielu innych, jest kwestionowana przez wielu.

Praca jako archeolog

Nie jest pewne, jaką drogą Schliemann naprawdę dotarł do archeologii lub Troi. Dużo podróżował, szukając sposobów na powiązanie swojego nazwiska ze słynnymi ikonami kultury i historii. Jednym z jego najsłynniejszych wyczynów było przebranie się za beduińskiego współplemieńca, aby uzyskać dostęp do zakazanych obszarów Mekki.

Jego pierwszym zainteresowaniem o charakterze klasycznym wydaje się być lokalizacja Troi, której istnienie było w tamtym czasie przedmiotem sporu. Być może jego uwagę przyciągnęły pierwsze wykopaliska na Santorini w 1862 roku prowadzone przez Ferdinanda Fouqué. Z drugiej strony, być może zainspirował go Frank Calvert, którego spotkał podczas pierwszej wizyty w Hisarlik w 1868 r.

Gdzieś w swoich licznych podróżach i przygodach zgubił Jekatierinę. Ona nie była zainteresowana przygodami i pozostała w Rosji. Schliemann, twierdząc, że został obywatelem USA w 1850 r., wykorzystał prawo rozwodowe Indiany, aby rozwieść się z Ekateriną in absentia.

W oparciu o pracę brytyjskiego archeologa, Franka Calverta, który prowadził wykopaliska w Turcji przez ponad 20 lat, Schliemann uznał, że Hisarlik to miejsce Troi. W 1868 r. Schliemann odwiedził miejsca w świecie greckim, opublikował Ithaka, der Peloponnesus und Troja, w której opowiedział się za Hisarlik jako miejscem Troi, i złożył rozprawę w starożytnej grece proponując tę samą tezę na Uniwersytecie w Rostocku. Później twierdził, że otrzymał stopień naukowy z Rostocku przez to złożenie.

W 1868 roku, niezależnie od jego wcześniejszych zainteresowań i przygód, lub dróg, którymi dotarł do tego roku, kurs Schliemanna został ustalony. Przejął on wykopaliska Calverta na wschodniej połowie stanowiska Hisarlik, które znajdowało się w posiadaniu Calverta. Zachodnia część należała do rządu tureckiego. Calvert stał się współpracownikiem i partnerem Schliemanna.

Schliemann wniósł do pracy poświęcenie, entuzjazm, przekonanie i niemałą fortunę. Wykopaliska nie mogą być prowadzone bez funduszy i są daremne bez publikacji ich wyników. Schliemann był w stanie zapewnić jedno i drugie. W konsekwencji już za życia zdominował dziedzinę archeologii mykeńskiej i mimo wielu wad nadal cieszy się lojalnością archeologów klasycznych, być może zasłużoną.

Zofia Schliemann (z domu Engastromenos) nosząca skarby odzyskane w Hisarlik.

Schliemann wiedział, że będzie potrzebował „wtajemniczonego” współpracownika, obeznanego z grecką kulturą tamtych czasów. Ponieważ właśnie rozwiódł się z Jekateriną, był w stanie zamieścić ogłoszenie o poszukiwaniu żony, co też uczynił, w ateńskiej gazecie. Jego przyjaciel, arcybiskup Aten, zaproponował jego krewną, siedemnastoletnią Zofię Engastromenos. Ponieważ odpowiadała ona jego kwalifikacjom, ożenił się z nią niemal natychmiast (1869). Mieli później dwoje dzieci, Andromachę i Agamemnona Schliemannów. Niechętnie pozwolił im się ochrzcić, a ceremonię uświetnił umieszczając na głowach dzieci egzemplarz Iliady i recytując sto heksametrów.

W 1871 roku Schliemann był już gotowy do pracy nad Troją. Myśląc, że homerycka Troja musi znajdować się na najniższym poziomie, przekopał się pośpiesznie przez górne poziomy, docierając do fortyfikacji, które uznał za swój cel. W 1872 roku on i Calvert pokłócili się o tę metodę. Schliemann wpadł w furię, gdy Calvert opublikował artykuł, w którym stwierdził, że w zapisie brakuje okresu wojny trojańskiej, sugerując, że Schliemann go zniszczył.

Jakby dla uniewinnienia jego poglądów, w 1873 r. nagle pojawił się schowek ze złotem, który Schliemann nazwał „Skarbem Priama”. Według niego, zobaczył on złoto błyszczące w ziemi i zwolnił robotników, aby on i Zofia mogli je osobiście wydobyć i wyjąć w chuście Zofii. Zofia nosiła jeden przedmiot, „Klejnoty Heleny”, dla publiczności. Swoje odkrycia opublikował w Trojanische Altertümer, 1874.

Ten rozgłos zawiódł, gdy rząd turecki cofnął mu pozwolenie na kopanie i pozwał go o udział w złocie. Współpracując z Calvertem, przemycił on skarb z Turcji, co nie przysporzyło mu sympatii tureckich władz. Nie był to pierwszy przypadek przemytu antyków przez Calverta i Schliemanna. Takie zachowanie przyczyniło się do złych stosunków z innymi narodami, które przeciągnęły się na przyszłość. (Skarb Priama pozostaje przedmiotem międzynarodowych sporów.)

Tzw. „Maska Agamemnona”, odkryta przez Heinricha Schliemanna w 1876 r. w Mykenach.

W międzyczasie Schliemann opublikował Troja und seine Ruinen w 1875 roku i wykopał Skarbiec Minyasa w Orchomenos. W 1876 r. rozpoczął wykopaliska w Mykenach. Odkrywając groby szybowe z ich szkieletami i bardziej królewskim złotem, takim jak Maska Agamemnona, nieposkromiony Schliemann skontaktował się z królem Grecji. Wyniki zostały opublikowane w Mykena (1878).

Chociaż otrzymał pozwolenie na wykopaliska w 1876 roku, Schliemann nie wznowił wykopalisk pod Troją aż do 1878-1879 roku, po kolejnych wykopaliskach w Itace, mających na celu zlokalizowanie faktycznych miejsc opowieści o Odyseuszu. Emile Burnouf i Rudolph Virchow dołączyli do niego w 1879 roku podczas drugich wykopalisk w Troi. Były jeszcze trzecie wykopaliska, 1882-1883, wykopaliska w Tiryns w 1884 z Wilhelmem Dörpfeldem, i czwarte w Troi, 1888-1890, z Dörpfeldem, który nauczył go stratygrafii. Do tego czasu jednak znaczna część terenu została utracona na rzecz nienaukowych wykopalisk.

Spadek i śmierć

1 sierpnia 1890 roku Schliemann powrócił do Aten, a w listopadzie udał się do Halle na operację chronicznie zainfekowanych uszu. Lekarze uznali operację za udaną, ale jego ucho wewnętrzne uległo bolesnemu zapaleniu. Ignorując rady lekarzy, opuścił szpital i udał się w podróż do Lipska, Berlina i Paryża. Z Paryża planował wrócić do Aten na Boże Narodzenie, ale stan jego uszu pogorszył się jeszcze bardziej. Zbyt chory, aby odbyć podróż statkiem z Neapolu do Grecji, Schliemann pozostał w Neapolu, ale udało mu się odbyć podróż do ruin Pompei. W dzień Bożego Narodzenia zasłabł w Neapolu i zmarł w pokoju hotelowym 26 grudnia 1890 roku. Jego zwłoki zostały następnie przewiezione przez przyjaciół do Aten. Tam złożono je w mauzoleum, świątyni, którą sam dla siebie wzniósł. Napis nad wejściem, który sam wcześniej stworzył, brzmiał: Dla Bohatera, Schliemann.

Krytyka

Kariera Schliemanna rozpoczęła się, zanim archeologia rozwinęła się jako dziedzina profesjonalna, a więc, według dzisiejszych standardów, technika terenowa pracy Schliemanna była w najlepszym razie „amatorska”. Rzeczywiście, dalsze wykopaliska na terenie Troi prowadzone przez innych wskazują, że poziom, który nazwał Troją z Iliady, nie był nią. W rzeczywistości, wszystkie materiały, którym Schliemann nadał homeryckie nazwy, są uważane za pseudo-naturalne, chociaż zachowują te nazwy. Jego wykopaliska zostały nawet potępione przez ówczesnych archeologów jako te, które zniszczyły główne warstwy prawdziwej Troi. Zapominali oni, że przed Schliemannem niewielu ludzi wierzyło nawet w prawdziwą Troję.

Jednym z głównych problemów jego pracy jest to, że „Skarb Króla Priama” został przypuszczalnie znaleziony na poziomie Troi II, w prymitywnej wczesnej epoce brązu, na długo przed miastem Priama w Troi VI lub Troi VIIa w dostatniej i rozwiniętej epoce mykeńskiej. Co więcej, znaleziska te były unikalne. Te unikalne i wyszukane złote artefakty nie wydają się należeć do wczesnej epoki brązu.

W latach sześćdziesiątych XX wieku William Niederland, psychoanalityk, przeprowadził psychobiografię Schliemanna, aby wyjaśnić jego nieświadome motywy. Niederland przeczytał tysiące listów Schliemanna i odkrył, że nienawidził on swojego ojca i obwiniał go za śmierć matki, o czym świadczą pełne wściekłości listy do jego sióstr. Ten pogląd zdaje się przeczyć miłosnemu wizerunkowi Schliemanna i poddaje w wątpliwość całe dziecięce poświęcenie się Homerowi. Nic we wczesnych listach nie wskazuje na to, by młody Heinrich interesował się Troją czy klasyczną archeologią.

Niederland doszedł do wniosku, że zaabsorbowanie Schliemanna (tak jak on to widział) grobami i zmarłymi odzwierciedlało żal po stracie matki, za którą obwiniał ojca, a jego wysiłki na rzecz wskrzeszenia homeryckich zmarłych reprezentują przywrócenie matki. Czy tego rodzaju ocena jest słuszna, można dyskutować. W 1972 roku William Calder z University of Colorado, przemawiając na uroczystości upamiętniającej urodziny Schliemanna, ujawnił, że odkrył kilka nieprawd. W ślad za nim poszli inni badacze, tacy jak David Traill z Uniwersytetu Kalifornijskiego. Niektóre z ich ustaleń były następujące:

• Schliemann twierdził w swoich pamiętnikach, że jadł kolację z prezydentem Millardem Fillmore w Białym Domu w 1850 roku. Jednak ówczesne gazety nie wspominały o takim spotkaniu, a wydaje się mało prawdopodobne, by prezydent Stanów Zjednoczonych miał ochotę spędzać czas z biednym imigrantem. Schliemann opuścił Kalifornię w pośpiechu, aby uciec od swojego partnera biznesowego, którego oszukał.
• Schliemann nie został obywatelem USA w 1850 roku, jak twierdził. Otrzymał obywatelstwo w Nowym Jorku w 1868 roku na podstawie fałszywego twierdzenia, że był długoletnim rezydentem. Rozwiódł się z Ekateriną z Indiany, w 1868 roku.
• Nigdy nie otrzymał żadnego stopnia naukowego na Uniwersytecie w Rostocku, który odrzucił jego wniosek i pracę.
• Najgorszym przewinieniem Schliemanna, według standardów akademickich, jest to, że mógł sfabrykować Skarb Priama, lub przynajmniej połączyć kilka różnych znalezisk. Jego pomocnik, Yannakis, zeznał, że znalazł część z nich w grobowcu znajdującym się w pewnej odległości. Później okazało się, że wynajął on złotnika, by wyprodukował niektóre artefakty w stylu mykeńskim i zasadził je na miejscu, co było praktyką znaną jako „solenie”. Inne zostały zebrane z innych miejsc na tym terenie. Chociaż Sophia była w Atenach, odwiedzając swoją rodzinę w tym czasie, możliwe jest, że zmówiła się z nim w tej tajemnicy, ponieważ twierdził, że mu pomogła, a ona nigdy temu nie zaprzeczyła.

Legacy

Heinrich Schliemann był archeologiem z wielką wytrwałością i pragnieniem odkrywania. Przed nim niewielu wierzyło w historyczną dokładność opowieści Homera. Schliemann miał jednak wiarę i plan, by odkryć słynne miasto Troja. Dążył do realizacji tego marzenia i w końcu udało mu się je spełnić, choć metody, jakimi tego dokonał, są nadal kwestionowane.

Schliemann nie był wykwalifikowanym archeologiem; nie był wyszkolony w technikach archeologicznych i sposobie myślenia. Jego kopanie odbywało się w sposób nieprofesjonalny, a wszystko to w poszukiwaniu ukrytego skarbu. Po drodze niszczył cenne artefakty, które go nie interesowały.

Wydaje się, że Schliemann szukał przede wszystkim osobistej chwały. Wywarł on jednak wpływ na wielu późniejszych archeologów, takich jak Arthur Evans, którzy zainspirowani jego odkryciami, rozpoczęli własne poszukiwania archeologiczne legend kultury greckiej. Praca Schliemanna nad kulturą mykeńską może być zatem postrzegana jako początek nowego globalnego zrozumienia wczesnej historii Grecji, przywracając do życia ludzi i miejsca z czasów starożytnych, których historie zostały uznane za nic więcej niż mity i legendy.

Wybrana bibliografia

• Schliemann, H. 1867. La Chine et le Japon au temps present. Paris: Librairie centrale.
• Schliemann, H. 1973. Ithaka, der Peloponnesus und Troja. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ISBN 3534025245
• Schliemann, H. 1994. Troja i jej pozostałości: A Narrative Researches and Discoveries Made on the Site of Ilium and in the Trojan Plain (Troja i jej ruiny). Dover Publications. ISBN 0486280799
• Schliemann, H. 1973. Mykenae: Bericht über meine Forschungen u. Entdeckungen in Mykenae u. Tiryns. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. ISBN 353403290X
• Schliemann, H. 1936. Listy Heinricha Schliemanna. W. de Gruyter.
• Schliemann, H. 1968. Ilios: Miasto i kraj Trojan. Ayer Co. Wydawcy. ISBN 0405089309
• Schliemann, H. 2000. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Troi w latach 1871-1873. Artemis i Winkler. ISBN 3760812252
• Schliemann, H. 2003. Śladami Homera. Stuttgart: Erdmann. ISBN 3522690117

• Boorstin, Daniel. 1985. Odkrywcy. Vintage. ISBN 0394726251
• Durant, Will. 1980. Życie Grecji. Simon and Schuster. ISBN 0671418009
• Schlitz, Laura A., i Robert Byrd. 2006. Bohater Schliemann: Marzyciel, który wykopał Troję. Candlewick. ISBN 0763622834
• Silberman, Neil Asher. 1989. Between Past and Present: Archaeology, Ideology, and Nationalism in the Modern Middle East. Nowy Jork: H. Holt. ISBN 080500906X
• Stone, Irving. 1975. The Greek Treasure: A Biographical Novel of Henry and Sophia Schliemann. Doubleday. ISBN 0385111703
• Wood, Michael. 1998. In Search of the Trojan War. University of California Press. ISBN 0520215990

All links retrieved December 13, 2017.

• Behind the Mask of Agamemnon. Archeology 52(4) – Krytyka pracy Schliemanna.
• Heinrich-Schliemann-Museum Ankershagen – Muzeum Schliemanna w Meklemburgii, Niemcy.