Od Eshu do Obatala: zwierzęta używane w rytuałach ofiarnych na „terreiros” Candomblé w Brazylii

Symboliczne znaczenie i rytuały składania ofiar ze zwierząt

Pytani, dlaczego zwierzęta ofiarne były używane jako ofiary dla bóstw, kapłani i pristessy byli jednomyślni w swojej odpowiedzi. Wszyscy twierdzili, że dzięki ofiarom duchy są wzmacniane i karmione, a w rezultacie spełniane są prośby i pragnienia wyznawców, uzdrawiane są choroby, rozwiązywane problemy finansowe i osobiste. Według rozmówców, energia przekazana w formie ofiary powracała w postaci darów do praktykujących ofiarę. Poniższe fragmenty świadectw ukazują znaczenie poświęcenia i ofiarowania: „Celem jest witalność, energia życia. Tak więc, kiedy składamy ofiarę, kiedy ofiarowujemy, witalizujemy, energetyzujemy kontakt między człowiekiem a oriszą (Matka C. z Oshun, 43); „Dajemy Życie za Życie. Wymieniamy Życie za Życie. Dajemy smakołyki oriszy, aby w zamian otrzymać pozytywną energię (Ojciec M. z Shango, 46). Ofiara, jest postrzegana jako jedyny sposób na zachowanie harmonii, która istnieje pomiędzy wieloma składnikami naturalnych i nadprzyrodzonych systemów .

Wywiadowcy używają wyrażenia „jeść” mając na myśli, że pewna duchowa istota będzie się karmić z ofiary. Mówią, na przykład, że Obatala „zje” białą kozę-nianię. Wyrażenie „jeść” jest używane jako symbol dla duchowej formy karmienia. Orisze nie „schodzą” z duchowej równiny, aby zjeść (dosłownie mówiąc) ofiarowane zwierzę, ale żywią się energią ofiary, energią, którą wyznawcy Candomblé nazywają słowem Nagô „Axé”. Axé jest charakteryzowana jako mistyczna siła, która jest obecna w niektórych miejscach, przedmiotach lub niektórych częściach ciała zwierzęcia, takich jak serce, wątroba, płuca, genitalia, koryta rzek, kamienie, nasiona i święte owoce. Krew jest istotnym składnikiem w Candomblé, ponieważ uważa się ją za nośnik aksji obecnej w zwierzętach. Dlatego jest ona zawsze zbierana i używana oddzielnie do odnawiania axé obiektów rytualnych.

Podczas rytuałów Candomble zaobserwowano, że po złożeniu ofiary ze zwierzęcia, części ciała uważane za „nasycone Axé” są ofiarowywane oriszom. Do tych części należą: głowa, łapy, skrzydła, wątroba, żołądek, serce, płuca, wątroba, genitalia, płetwy, ogon i pierwsze żebra. Są one najpierw składane razem i gotowane w oleju dende, miodzie i innych przyprawach (rys. 1). Olej dende wytwarzany jest z afrykańskiej palmy olejowej Elaeis guineensis, która jest świętym gatunkiem dla ludzi pochodzenia afrykańskiego. Dende został sprowadzony do celów komercyjnych przez portugalskich kolonistów i został włączony przez afro-brazylijskich uzdrowicieli. Orisha Obatala jest wyjątkiem, ponieważ jego ofiary są gotowane tylko z miodem z powodu jego niechęci do oleju dende. Podobnie, ofiary dla Oxossi nie powinny być mieszane z miodem. Takie awersje okazywane przez orishas określane są jako 'as quizilas’, lub 'euó’ w yorubá. Zazwyczaj odnoszą się one do jedzenia, napojów i kolorów i są uważane za punkty słabości świętych synów (filhos-de-santo), którym zabrania się ich spożywania lub noszenia. Na przykład, święci synowie Iansa nie mogą jeść żadnej części owcy, a ci z Nanã nie mogą nosić koloru purpurowego. Zakazy te różnią się jednak między terreiros, a ich charakter jest często utrzymywany w tajemnicy, ponieważ uważa się, że rywalizujący kapłani mogą zagrozić axé innych terreiros .

Według rozmówców, części zwierząt, po przygotowaniu, umieszczane są w drewnianym lub ceramicznym pojemniku, a następnie owijane tkanką z żołądka kozy-niani (Capra hircus) (zwaną Axó, lieterally meaning „Axé’s clothes”). Axó zapobiega przedostawaniu się do ofiary negatywnej energii pochodzącej od innych niepożądanych bytów i wysysaniu jej sił witalnych. Ofiara jest następnie składana u „stóp świętego”, czyli w miejscu poświęconym każdemu oriszy, zwanym „assentamento” lub „Ibá” (rysunek 1).

Kilka dni po rytuale ofiarnym odbywa się wspólna uczta, podczas której pozostałe części zwierzęcia, które nie zostały ofiarowane, są wykorzystywane do przygotowania kilku potraw i rozdawane obecnym na festiwalu. Jak zauważył Nadalini, „wspólna uczta” Candomblé oznacza związek między ludźmi a bóstwami. Według Santosa, Axé jest siłą transmisyjną, dzięki której może być przekazywane pomiędzy wszystkimi materialnymi i nadprzyrodzonymi obecnymi na „terreiro”. Spożywanie mięsa ofiarowanego zwierzęcia, które posiada Axé, jest sposobem na rozpoczęcie komunii z bogami, dzięki której wyznawcy dzielą się „tym samym” jedzeniem, którym cieszą się ich bogowie. Jednak mięso niektórych zwierząt nie może być spożywane. Według Matki C. z Oshun, Ialorixá z narodu Keto, niektóre zwierzęta, takie jak świnia (Sus scrofa), mają quizila, negatywną energię, a wyznawcy nie mogą jeść tego mięsa, które jest następnie przekazywane społecznościom w potrzebie.

Wspólne ucztowanie odgrywa znaczącą rolę w Candomblé, tak jak w wielu innych religiach, w tym w chrześcijaństwie, gdzie Komunia Święta oznacza jedzenie ciała i picie krwi Jezusa Chrystusa. Poza silnymi związkami pomiędzy bóstwami i ich wyznawcami poprzez te praktyki ofiarne, wspólne ucztowanie wzmacnia wzajemne powiązania wspólnoty wyznawców, a zatem odgrywa znaczącą rolę w utrzymaniu religii Candomblé.

Wymagania liturgiczne zwierząt używanych w rytuałach ofiarnych

W sumie 29 gatunków zwierząt zostało wymienionych przez kapłanów i kapłanki. Gatunki te zostały sklasyfikowane w 5 grupach taksonomicznych: Mięczaki (n = 1), Płazy (n = 2), Gady (n = 2), Ptaki (n = 10) i Ssaki (n = 14). Większość wymienionych gatunków nie jest uznawana za wymagające ochrony, jednak żółw żółtodzioby (Chelonoidis denticulata) jest wymieniony przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako zagrożony wyginięciem (tabela 1). Wszystkie te gatunki są wykorzystywane w rytuałach ofiarnych zwanych Orô przez wyznawców Candomblé. Rodzaj użytego zwierzęcia zależy od orisza, któremu składana jest ofiara. Podczas gdy niektóre gatunki mogą być składane w ofierze na cześć więcej niż jednego orisza, inne są gatunkami preferowanymi przez poszczególnych oriszów i uważanymi za „główne przysmaki”. Niektóre gatunki pełnią szczególne funkcje, takie jak „czyszczenie”, dzięki któremu są ofiarowywane oriszom jako część rytuału uzdrawiania, lub są używane do wykonywania Bori, rodzaju rytuału inicjacyjnego.

Według informatorów, najczęściej wykorzystywane są zwierzęta domowe, takie jak kozy niańki (Capra hircus), kurczaki (Gallus gallus), gilgotki hełmiaste (Numida meleagris) i gołębie (Columba livia). Dzikie zwierzęta, takie jak żółw żółtodzioby (Chelonoidis denticulata) i czerwonodzioby (Mazama americana) są wprawdzie używane, ale w znacznie bardziej ograniczonym zakresie. Dwa czynniki przyczyniają się do preferowania przez kapłanów zwierząt domowych: 1) trudności w pozyskiwaniu dzikich gatunków ze względu na zakaz wynikający z prawa ochrony środowiska oraz 2) święta symbolika niektórych gatunków, która implikuje ich ochronę przez wyznawców Candomblé.

Każdy orisza ma specyficzne miejsce zamieszkania, królestwo, którym rządzi i w którym przebywa. Oxossi, na przykład, jest uważany za myśliwego, który panuje nad dzikimi lasami. Ponieważ ten orisza jest uważany za obrońcę dzikiej przyrody, dzikie zwierzęta, takie jak czerwonoskóry (Mazama americana) nie są używane w rytuałach ofiarnych na jego cześć. Kiedy jakieś bóstwo prosi o zwierzę, które jest trudne do znalezienia, kapłan lub kapłanka ustanawiają kanał komunikacyjny z bóstwem, które złożyło prośbę. Konsultacja ta polega na wyjaśnieniu, dlaczego nie udało się dostarczyć pewnych ofiar i negocjacjach dotyczących alternatywnych rozwiązań. Odbywa się ona za pomocą czterech skorupek od krowy, które kapłan lub kapłanka rzucają na ziemię, a następnie interpretują wolę bóstw na podstawie sposobu, w jaki spadają skorupki.

Zwierzęta, które są używane jako ofiary, muszą być zdrowe, uczciwe, silne i bez żadnych problemów fizycznych. Płeć zwierzęcia jest również istotna i związana z płcią oriszów. Żeńscy oriszowie (Iabás) „jedzą” żeńskie zwierzęta, podczas gdy męscy oriszowie (Borós) „jedzą” męskie zwierzęta. Istnieje wyjątek od tej reguły. Orisza Obatala jest jedynym męskim oriszą, który „je” w kręgu Iabás, przyjmując w ten sposób ofiary z żeńskich zwierząt na swoją cześć. Bastide skomentował androgyniczne cechy Obatali jako wyjaśnienie, dlaczego ten orisz przyjmuje żeńskie zwierzęta jako ofiary. Według niektórych kapłanów Obatala nie ma jednak płci, gdyż według mitów jest on Ojcem Stworzenia. Obatala jest więc odpowiednikiem Boga w synkretyzmie katolickim, który również nie ma określonej płci.

Kolor jest również ważnym kryterium przy składaniu ofiar oriszom. Każdy orisza ma kolor, który symbolizuje go lub ją, a kolor ten jest obecny w naszyjniku, znanym jako guias, noszonym przez świętych ludzi („povo-de-santo”). Kolor może być różny w różnych narodach Candomblé i reprezentuje cechy osobowości oriszy oraz elementy, które je symbolizują. Na przykład czerwony oznacza ogień i wściekłość, biały – spokój i wiek, a żółty – dobrobyt i bogactwo. Preferencje kolorystyczne orisza określają kolor zwierzęcia, które zostanie złożone w ofierze na jego lub jej cześć. Na przykład, w przypadku ofiar składanych Obatali, uważanemu za orixá-funfun (dosłownie „biały orisza”), zwierzęta lub ich części powinny być całkowicie białe (rysunek 2), tak jak biała krew mięczaka zwanego Igbin (Achatina fulica) (rysunek 3). Those offered to Eshu’s should preferencially be dark in colour, such as a black goat (Capra hircus) (Figure 4).

Cechy behawioralne zwierząt składanych w ofierze są również często związane z osobowością orishy, któremu są one ofiarowywane. Przykładami są pełen gracji styl pływania kaczki (Anas sp.), która jest ofiarowywana Oshunowi, uważanemu za próżnego, uczciwego i uwodzicielskiego, oraz siła i odporność żółwia (Chelonoidis denticulata), który jest ofiarowywany Shango, uważanemu za silnego i potężnego (Rysunek 3). W ten sposób ofiarowane przedmioty niosą ze sobą symbolikę nadprzyrodzonego bóstwa, któremu są ofiarowane, pozwalając na przywrócenie energii, elementów i funkcji reprezentowanych przez każdego Orisha .

Niektóre zastosowania zwierząt do celów religijnych w Brazylii są podobne do tych w Afryce, co wskazuje na to, że rytuały te prawdopodobnie pochodzą z Afryki. W suchych regionach Nigerii produkty zwierzęce są używane w ceremoniach kulturowych (np. na pogrzeby lub gdy przywódcy obejmują urząd), w tradycyjnych obrzędach (np. w celu wezwania lub pogodzenia się z bogami) i mają bardzo ważną rolę w tradycyjnej farmakopei . Niektóre z gatunków zwierząt zaobserwowanych w rytuałach ofiarnych w tym badaniu występują również w Afryce, a wśród kapłanów istniało poczucie, że gatunki występujące w Afryce mają szczególny poziom aksji, czyli energii życiowej. Podczas gdy niektóre gatunki używane w brazylijskim Candomblé, takie jak ptak gilgotek Numida Meleagris, są również używane w rytuałach ofiarnych w krajach afrykańskich, inne gatunki są substytutami gatunków afrykańskich, które nie występują w Brazylii. Na przykład Achatina fulica jest używany w Brazylii jako substytut afrykańskiego ślimaka giganta (Archachatina marginata), który jest używany w Nigerii. Chociaż są to różne gatunki, są one znane pod tą samą nazwą (igbin) zarówno w Brazylii jak i Nigerii.

Procedury i techniki ofiarne oraz rola mitów

W Candomblé, fizyczna pozycja aktorów w 'terreiro’, jak również ich funkcja w rytuale ma znaczenie i jest bardzo szanowana przez wyznawców tej religii. Na przykład, osoba odpowiedzialna za składanie ofiar ze zwierząt, znana jako Ashogun, zawsze stoi w określonej pozycji w obrębie terreiro. Według rozmówców Ashogun musi być mężczyzną i musi być wtajemniczony w kult Oguna, orisza patronującego stali, żelazu i rudom oraz posiadacza obé stali (noża). Tylko mężczyźni mogą pełnić funkcję ofiary, ponieważ kobiety są dawcami, a nie biorcami życia, jak twierdzą następujący kapłani:

Kobieta daje życie. Kobieta rodzi się, aby dawać życie. Jak mówi historia Obatala, Ojciec Stworzenia, kobieta generuje, kobieta daje Życie, więc nie może go wziąć w naszej Religii (Ojciec M. z Shango, 46).

Kobieta urodziła się, aby tworzyć, a nie niszczyć (Ojciec J. z Ogun, 46).

Metody zabijania zależą zarówno od rodzaju użytego zwierzęcia, jak i od oriszy, któremu zwierzę jest ofiarowane. Zwierzęta uważane za święte, takie jak Coquém i Irilé, nazwy yorubá przypisywane odpowiednio gilom hełmiastym (Numida meleagris) i gołębiom (Columba livia), nie są zabijane nożem. W tym przypadku, liście Saião (Kalanchoe sp.), są używane do uduszenia i dekapitacji ptaka. Uważa się, że gołąb jest pierwszym stworzonym zwierzęciem lądowym i dlatego ma znaczenie symboliczne jako przedstawienie stworzenia świata. Uważa się, że gołąb jest posłańcem bogów, a tym samym sposobem informowania ich o odbywającej się ceremonii. Zwierzęta te są również wykorzystywane w ceremoniach inicjacyjnych znanych jako Bori, które mają miejsce, gdy dana osoba przyjmuje Candomblé jako swoją religię i zgadza się przestrzegać związanych z nią tradycji, takich jak uczestnictwo w rytuałach ofiarnych i dostosowanie się do preferencji wybranego przez siebie orisza.

Mity Candomblé, znane jako 'Odu’, są centralnym elementem religii jako sposób utrzymania tradycji i praktyk związanych z kultem poprzez przekaz ustny. Z tego powodu mogą one wyjaśniać procedury i techniki przyjęte podczas rytuałów ofiarnych. Jedną z podstawowych funkcji kapłana jest dzielenie się mądrością „Odu” z wyznawcami, która nie powinna być zatem interpretowana naukowo, ale postrzegana jako sposób na ożywienie pierwotnej mentalności i utrzymanie praktyk religijnych. Prawie wszystkie mity w Candomble wywodzą się z afrykańskich tradycji ustnych, po raz kolejny podkreślając silny związek tej religii z jej afrykańskimi przodkami.

Orisze są uważane za pełne temperamentu i zdolne do ludzkich uczuć, takich jak zazdrość, zawiść, gniew i miłość. Z tego powodu, mity o walkach między oriszami z różnych powodów są powszechne i często wyjaśniają różnice obserwowane wśród rytuałów dla różnych oriszów. Na przykład, podczas gdy ofiary dla prawie wszystkich oriszów są wykonywane przy użyciu obé ze stali, te składane Nanã i Omolu nie są, jak wyjaśniają następujące mity:

Ogun rzucił wyzwanie Nanã, mówiąc, że nikt nie otrzyma czci, ponieważ nikt nie może otrzymać czci bez otrzymania energii Oguna. Dlatego żaden orisza nie powinien być czczony bez oddawania czci Ogunowi, ponieważ Ogun jest właścicielem noża, właścicielem obé, właścicielem żelaza. I Nanã rzucił mu wyzwanie. I powiedziała, że tak, będzie jej składana ofiara, i tak, będzie oddawana cześć Nanã bez użycia obé (Matka C. z Oshun, 43).

Nanã zapewniła go, że jest w stanie przetrwać bez niego. Zatem w kulcie do Nanã nie może być niczego, czym włada Ogun, np. żelaza, stali, rudy itp. (Ojciec M. z Shango, 46).

W celu oddania czci Nanã ofiarę ze zwierząt składa się za pomocą zaostrzonego kamiennego narzędzia, obé z drewna, capim-navalha (rodzaj trawy turzycowej, która tnie jak brzytwa) lub nawet szkła. Szkło jest uważane za odpowiednie, ponieważ jest utworzony z piasku, a sama Nanã jest związana z ziemi i gliny. Powodem, dla którego w kulcie Omolu nie używa się stalowego obé, jest to, że zgodnie z mitami Omolu jest synem Nanã i z szacunku dla jego matki nic z domeny Ogun, w tym stalowe obé, nie jest używane w jego kulcie (rysunek 5).

Uzdrawianie poprzez składanie ofiar

W ramach praktyk ofiarniczych istnieją pewne rytuały, które są wykorzystywane do leczenia chorób. Bastide używa terminu „wymiana głów” dla tego typu rytuałów, ponieważ często uważa się, że choroba człowieka jest wymieniana na zdrowie zwierzęcia, zazwyczaj koguta lub kurczaka (Gallus gallus). Żywe zwierzę przechodzi nad ciałem chorego, pozwalając, aby choroba człowieka przeszła na zwierzę. Zwierzę jest następnie zabijane, aby zgładzić zło, które dotknęło człowieka. Niektórzy księża w tym badaniu uważają jednak inaczej. Nie wierzą, że choroba przechodzi na zwierzę, ale że ofiara jest ofiarą dla orisza znany jako Omulu, który jest odpowiedzialny za uzdrowienia, a kto, w zamian, będzie spełniać prośby uzdrowienia wykonane podczas rytuału.