Selected by Dr Oliver Tearle
Er is een speciale term om literaire weergaven van visuele kunstwerken te beschrijven: ekphrasis. Gedichten over afbeeldingen of schilderijen zijn dus ekphrastische gedichten. Maar wat zijn de beste ekphrastic gedichten in de Engelse literatuur? Hier zijn tien van de allerbeste voorbeelden van ekphrasis uit de laatste paar eeuwen.
1. Percy Bysshe Shelley, ‘On the Medusa of Leonardo Da Vinci in the Florentine Gallery’.
Hij staart naar de middernachtelijke hemel,
Op de bewolkte bergtop ligt hij op zijn rug;
Boven ziet men verre landen beven;
Haar verschrikking en schoonheid zijn goddelijk.
Op haar lippen en oogleden schijnt te liggen
Lovelheid als een schaduw, van welk schrijn,
Vurig en luguber, eronder spartelend,
De kwellingen van smart en van dood …
Hoewel de titel van dit gedicht nu onnauwkeurig is gemaakt (net als een ander schilderij dat in deze lijst wordt genoemd, de Medusa, weten we nu, niet werkelijk door Leonardo da Vinci is geschilderd), is het gedicht zelf een krachtig romantisch antwoord op een renaissancistisch kunstwerk, dat ‘al de schoonheid en de verschrikking daar vastlegt – / Het gelaat van een vrouw, met slangenlokken, / Starend in doodsheid naar de hemel vanaf die natte rotsen.
2. Robert Browning, ‘My Last Duchess’.
Dat is mijn laatste hertogin, op de muur geschilderd,
Zo te zien alsof ze nog leeft. Ik noem
Dat stuk een wonder, nu; Fra Pandolf’s handen
Werkten een dag hard, en daar staat ze.
Wilt u niet gaan zitten en naar haar kijken? Ik zei
‘Fra Pandolf’ met opzet, want nooit las
Vreemden als u dat afgebeelde gelaat,
de diepte en hartstocht van haar ernstige blik …
In deze, een van Brownings beroemdste dramatische monologen, spreekt de hertog van Ferrara met iemand over het portret van zijn overleden vrouw, zijn ‘laatste hertogin’, dat aan de muur hangt. Terwijl de hertog praat, onthult hij, door het schilderij te bespreken, zijn eigen narcisme en de manier waarop hij zijn mooie vrouw overmatig beschermde. Had hij haar laten vermoorden, of opgesloten in een klooster? Browning zei het zelf al.
Dit gedicht doet wat Brownings dramatische monologen het beste doen: het nodigt ons uit in het vertrouwen van een spreker wiens gesprek meer over zijn persoonlijkheid en daden onthult dan hij beseft. We zouden ons grondig ongemakkelijk moeten voelen als we het gedicht voor de eerste keer lezen, omdat we zojuist een man de moord op zijn vrouw hebben horen bekennen – en, misschien, andere vrouwen – zonder daadwerkelijk te bekennen.
We hebben dit klassieke gedicht hier geanalyseerd.
3. Walter de la Mare, ‘Brueghel’s Winter’.
Dit is het eerste van vier gedichten op deze lijst, geïnspireerd op een schilderij van Brueghel (hoewel 
wanneer we bij de andere twee gedichten hieronder komen, zullen we zien dat er enige twijfel bestaat over de toeschrijving van het andere Brueghel-schilderij!).
Brueghels wintertaferelen zijn direct herkenbaar, en Walter de la Mare vangt de koude en knisperende sneeuw tegen de ‘hemelen ijsgroen’ zeer effectief in dit gedicht.
4. William Carlos Williams, ‘Landschap met de val van Icarus’.
Er zijn twee beroemde twintigste-eeuwse gedichten over ‘Landschap met de val van Icarus’, een schilderij (rechts afgebeeld) waarvan lang is gedacht dat het van Brueghel de Oude was (hoewel het in feite misschien helemaal niet van hem is geweest).
Het beroemdste van de twee gedichten staat hieronder, maar dit gedicht van de Amerikaanse modernist William Carlos Williams benadrukt ook het feit dat Icarus’ val in zee onopgemerkt blijft voor degenen die dichtbij zijn om getuige te zijn van de gebeurtenis.
5. W. H. Auden, ‘Musée des Beaux Arts’.
Een van de beroemdste ekphrastic gedichten in de Engelse taal, dit gedicht werd geschreven in 1938, kort voordat Auden Engeland verliet voor de Verenigde Staten.
Het thema van het lijden in schilderijen van de ‘Oude Meesters’, het gedicht concentreert zich op een bepaald schilderij – hetzelfde schilderij verondersteld door Brueghel waar Williams ook over schreef hierboven – met de val van Icarus en de onverschilligheid van degenen die getuige waren.
6. Elizabeth Jennings, ‘Rembrandt’s Late Self-Portraits’.
Zowel een gedicht over ouder worden als een ekphrastisch gedicht, ‘Rembrandt’s Late Self-Portraits’ richt zich tot de Nederlandse meester zelf en gaat in op de serie zelfportretten die Rembrandt voltooide en hoe deze de langzaam verslappende huid van de kunstenaar en zijn groeiende zelfkennis (en kennis van de dood) in kaart brengen.
7. May Swenson, ‘The Tall Figures of Giacometti’.
Als reactie op de werken van de Zwitserse beeldhouwer Alberto Giacometti (1901-66), kiest dit gedicht voor een andere benadering dan het Jennings gedicht hierboven, door een stem te geven aan de sculpturen zelf met hun air van ‘versteende heiligheid’.
8. John Berryman, ‘Winter Landscape’.
Nog een gedicht in deze lijst dat is geïnspireerd op een schilderij van Brueghel, ditmaal ‘Jagers in de sneeuw’, een van de beroemdste winterlandschappen van de Hollandse meester. De twintigste-eeuwse Amerikaanse bekentenisdichter John Berryman kiest ervoor zich te concentreren op drie figuren in het grotere landschap, en overdenkt hoe zij zijn bevroren in de tijd en door de kunstenaar zijn bewaard voor het nageslacht, lang nadat zij en al hun vrienden zijn overleden.
9. Anne Sexton, ‘The Starry Night’.
Zoals de titel van dit ekrastische gedicht suggereert, is het geïnspireerd door Vincent van Gogh’s schilderij Starry Starry Night, maar ook door een citaat uit Van Gogh’s brieven dat wanneer hij zich neerslachtig voelt hij naar buiten gaat en de sterren schildert. Een prachtig gedicht van een geteisterde dichter die reageert op het werk van een andere geteisterde ziel.
10. U. A. Fanthorpe, ‘Niet mijn beste kant’.
Geïnspireerd door Paolo Uccello’s schilderij Sint-Joris en de draak, reageren in dit geestige gedicht de onderwerpen van het gedicht (Sint-Joris zelf, de draak en het meisje dat van de draak wordt gered) op de kunstenaar, die hem verwijt dat hij er niet in is geslaagd hun ‘beste kant’ vast te leggen. Een ironische tour de force, en een mooi gedicht om onze selectie van ekrastische gedichten mee af te sluiten.
De auteur van dit artikel, Dr Oliver Tearle, is literair criticus en docent Engels aan de Loughborough University. Hij is de auteur van, onder andere, The Secret Library: A Book-Lovers’ Journey Through Curiosities of History
Image: via Wikimedia Commons.