Sumerische taal

De Sumerische taal werd vóór het 2e millennium v.Chr. gesproken in het zuiden van Mesopotamië en was de eerste taal die in het spijkerschrift werd geschreven. Het is een geïsoleerde taal, wat betekent dat er geen andere talen bekend zijn die er in de oudheid mee verwant zijn. Hoewel er theorieën zijn dat het Soemerisch deel uitmaakt van de Oeraltalen zoals het Hongaars en het Fins, of andere taalfamilies, is dit een minderheidsstandpunt met onvoldoende bewijs om een definitieve claim te kunnen maken. De taal werd gesproken in een gebied waar ook Semitische talen werden gesproken, met name het Akkadisch, en raakte uiteindelijk in onbruik ten gunste van die talen rond de eeuwwisseling van het 2e millennium v. Chr. Een literaire vorm van de taal bleef echter nog 2000 jaar geschreven worden, en de taal had ook opmerkelijke invloeden op andere talen in de regio met betrekking tot hun lexicon, grammatica en schrift.

Historische ontwikkeling van de taal

Er is weinig bekend over wanneer Soemerisch-sprekende mensen in Zuid Mesopotamië aankwamen, aangenomen dat ze daar niet vandaan kwamen. Hoe dan ook, vanaf een zeer vroege periode bestond er een meertalige omgeving in Zuid-Mesopotamië, die talen omvatte als het Soemerisch, een vroege vorm van het Akkadisch, andere Semitische talen, en het Hurrisch. Sommige geleerden hebben de mogelijkheid geopperd van een verder onbekend substraat, of beïnvloedende taal van het gebied, vanwege de aanwezigheid van woorden van onbekende oorsprong in Sumerische geschriften. Er is echter aangetoond dat deze woorden ofwel afkomstig zijn uit andere bekende talen, ofwel samenstellingen zijn in het Soemerisch, ofwel woorden zijn die in veel talen voorkomen en waarvan de oorsprong niet duidelijk is.

Het eerste geval van de taal in geschrift komt uit een groep teksten die dateren uit de Uruk IV periode (ca. 3200 v. Chr.). De meeste van deze teksten zijn administratieve teksten, maar sommige zijn woordenlijsten die gebruikt werden voor het onderwijs van de schriftgeleerden. Men heeft betwist dat deze teksten inderdaad Soemerisch zijn, omdat er veel ideogrammen in voorkomen, die in elke taal kunnen worden gelezen. Zo kunnen bijvoorbeeld drie strepen met een afbeelding van een os worden gelezen als “drie ossen” in het Engels, “drei Ochsen” in het Duits, “tres bueyes” in het Spaans, enz. De betekenis van het schrift zou niet veranderen. Maar de aanwezigheid van fonetische aanvullingen en fonetische schrijfwijzen die de lezer naar een werkelijke uitspraak leiden, maken het vrijwel zeker dat de taal inderdaad Soemerisch was. Ongeveer 400 jaar later is de volgende groep teksten die we hebben afkomstig uit Ur rond 2800 v. Chr. Ook hier gaat het voornamelijk om administratieve teksten en een aantal woordenlijsten voor het onderwijs van de schriftgeleerden.

Onze kennis van de Soemerische literatuur, in feite de vroegst bekende literatuur, komt tot leven tijdens de Vroeg-Dynastieke Periode III (EDIII) ca. 2500 v. Chr., vooral op de vindplaatsen Fara (het oude Shuruppak) en Abu Salabikh. Hier vinden we de eerste voorbeelden van werken als de Tempelhymne van Kesh, de Instructies van Shuruppak, en Lugalbanda en Ninsun (de ouders van Gilgamesh), die de grenzen van het praktische domein van economie en administratie doorbraken, en zich op het terrein van de mythologie en kosmologie begaven. Hoewel deze teksten moeilijk te lezen zijn, kunnen we literaire thema’s vaststellen zoals de vorming van de wereld, goddelijke tempelbouw en andere goddelijke activiteiten, soms van volwassen aard. In deze teksten komen we ook een groot aantal namen van schriftgeleerden en functies tegen die van Akkadische oorsprong zijn, hetgeen suggereert dat de twee talen, zoals hierboven vermeld, sterk vermengd waren. Dit was de tijd van de grootste wereldse invloed van het Soemerisch, zoals blijkt uit teksten buiten het Mesopotamische rijk uit Mari, Ebla, Tell Beydar, en Tell Brak, die zowel het spijkerschrift voor het Soemerisch als hun lokale Semitische talen gebruikten.

We hebben niet veel bewijs voor het Soemerisch schrift tijdens de Sargonische periode (ca. 2300 – ca. 2100 v. Chr.). Schriftgeleerden werden centraal opgeleid in Agade en vervolgens uitgezonden om te helpen bij het regelen van de zaken in elk deel van het rijk, maar zij gebruikten Akkadisch als hun taal, waardoor het Soemerisch op de achtergrond raakte. Toch waren er nog plaatselijke steden die het Soemerisch schrift gebruikten om de plaatselijke administratie te voeren.

Tijdens de Ur III periode (ca. 2100 – ca. 2000 v. Chr.) was er een zekere opleving van het Soemerisch schrift, want de eerste koningen van deze periode, Ur-Namma en Shulgi gebruikten het Soemerische spijkerschrift in hun administraties. In dit stadium weerspiegelde de geschreven taal echter nog geen gesproken volkstaal. Op het gebied van de literatuur verving Shulgi de vroegere mythologische traditie van ED III door een nieuw schriftleerplan dat genres introduceerde als koninklijke en goddelijke hymnen en liederen. Dit was ook de periode waarin beroemde werken als De vloek van Agade en het wetboek van Ur-Namma voor het eerst werden gecomponeerd. Tijdgenoot van Ur-Namma was Gudea, de koning van Lagasj/Girsoe, die beroemd is om zijn teksten op cilinders en standbeelden. In één verhaal kwam de stadsgod Ningirsu tot hem in een droom en beval hem de Eninnu (50-huis) tempel in Girsu te bouwen, wat hij uiteraard plichtsgetrouw deed.

Teken in op onze wekelijkse email nieuwsbrief!

Tegen de Oud-Babylonische periode (ca. 2000 v. Chr.) waren de meeste geleerden het erover eens dat de mensen volledig waren gestopt met het spreken van het Soemerisch (zo niet eerder). Maar ook al werd de taal niet meer gesproken, toch werd zij door Oud Babylonische schrijvers nieuw leven ingeblazen als een literaire taal. In feite stamt het grootste deel van de Soemerische literatuur die aan ons is overgeleverd uit deze periode. Als zodanig is er veel discussie over de vraag in hoeverre de Oud Babylonische versies overeenkwamen met de voorheen levende taal. Veel van deze teksten zijn afkomstig uit Zuid-Babylonische plaatsen als Ur en Nippur, maar alleen vóór en tijdens de regering van Samsu-iluna, onder wie een opstand leidde tot het verlaten van Nippur. In Noord-Babylonië werd de traditie pas onderbroken na de invasie van Mursili I (ca. 1595 v. Chr.). Enkele beroemde teksten die oorspronkelijk in deze periode zijn geschreven of uit een eerdere periode zijn overgenomen zijn de Soemerische koningslijst, de Klaagzang van Ur, Inanna’s Afdaling in de Onderwereld, en de heldenmythen van Enmerkar, Lugalbanda, en Gilgamesj.

Schrift

Het Soemerisch wordt geschreven in het spijkerschrift. Het is de eerste taal die met spijkerschrift is geschreven en waarschijnlijk is het spijkerschrift ontwikkeld voor gebruik in deze taal. Het schrift werd oorspronkelijk geschreven met behulp van ideogrammen, symbolen die een idee uitdrukken in plaats van een woord of een klank, en die dus technisch gezien in elke taal kunnen worden begrepen. Naarmate het schrift zich echter ontwikkelde, kenden de Sumerische schriftgeleerden aan de tekens syllabische waarden toe op basis van hoe het woord in de taal klonk. Zo zou bijvoorbeeld een afbeelding van een mond het woord ‘ka’ voorstellen en zo zou het teken nu de lettergreep ‘ka’ kunnen voorstellen in elk woord dat die lettergreep bevat.

Het schrijfsysteem van het Soemerisch kent de principes van polyfonie en homofonie. Polyfonie betekent dat sommige tekens meerdere syllabische waarden hebben, bijvoorbeeld het DU teken kan gelezen worden als ‘du’, ‘ra2’, ‘ša4’, etc., elk met verschillende maar vaak verwante betekenissen. Homofonie betekent dat er meerdere tekens zijn met dezelfde syllabische waarde. Het gebruik van subscripts (2) in de tekenwaarden is u misschien opgevallen. Dit komt omdat lettergrepen zoals ‘ra’ meerdere tekenwaarden hadden, zoals RA, de eerder genoemde DU, en andere. Ongelooflijk genoeg waren er voor sommige lettergrepen meer dan 10 verschillende tekens.

Dit principe van homofonie en het feit dat één lettergreep in het Soemerisch vaak het hele woord omvat, hebben sommige geleerden doen geloven dat het Soemerisch een toonsysteem bevatte. Hoe kunnen er zoveel homofonen zijn zonder dat er een ander kenmerk is om ze van elkaar te onderscheiden? In tegenstelling tot deze opvatting hebben andere geleerden opgemerkt dat deze enkele lettergrepen vaak verschillen door hun laatste medeklinker, die aan het eind van het woord uit de uitspraak valt. Zo heeft het teken voor os ‘gu4’ een andere waarde ‘gud’, waarbij de ‘d’ aan het eind van het woord uit de uitspraak valt. Een andere suggestie is het mogelijke bestaan van medeklinkerclusters, die het schrijfsysteem niet kon weergeven.

Dialecten?

Er was een interessant systeem van tekenwaarde variatie dat alleen tijdens de ED III periode voorkwam. Dit wordt gewoonlijk aangeduid als UGN of UD.GAL.NUN zoals de tekens spellen. Deze manier van schrijven wordt gekenmerkt door atypische lezingen voor bepaalde tekens. Zo hadden de tekens UD.GAL.NUN de afwijkende lezing diŋir.en.lil2, die zou verwijzen naar de god (diŋir) Enlil, wat niets te maken had met de typische tekenlezing. Er zijn een aantal gevallen van deze onregelmatige lezingen, maar het lijkt na deze periode in onbruik te zijn geraakt.

Eme-sal wordt gewoonlijk aangeduid als een dialect van het Soemerisch in tegenstelling tot eme-gir15 of het “hoofddialect” van het Soemerisch. Het schrift van eme-sal is beperkt tot rituele teksten, met name de klaagteksten voor gala-priesters, en de woorden die door bepaalde godinnen worden gesproken, hoewel deze godinnen op andere plaatsen eme-gir15 spreken. Omdat het teken SAL kan worden gelezen als munus dat “vrouw” betekent, hebben geleerden gesteld dat eme-sal een geslachtslect of speciaal dialect is voor de spraak door vrouwen. Het teken SAL heeft echter ook de lezing sal wat “dun” of “zacht” betekent en zou eenvoudigweg kunnen verwijzen naar een speciale variant voor de godinnen of de ritueel uitvoerende priesters zoals eerder vermeld. Een andere suggestie is dat de gala-priesters eunuchen waren, maar er is geen bewijs voor castratie in de oude Zuid-Mesopotamische cultuur.

De erfenis van het Sumerisch

Zoals hierboven vermeld, beleefde de Sumerische taal een wederopstanding tijdens de Oud-Babylonische periode als literaire en liturgische taal. De schriftgeleerden in deze periode beschouwden de taal als essentieel voor het behoud van de tradities van een zeer oude periode, en wilden een archaïsche tijd van magie en legende heroveren. Na deze periode, die rond 1595 v. Chr. eindigde, nam het gebruik van het Soemerisch door de schriftgeleerden aanzienlijk af. Het repertoire van teksten werd gereduceerd. Het repertoire van teksten werd beperkt, vooral de koninklijke/divinijnse hymnen van de Ur III periode, en zelfs de teksten die bleven bestaan werden alleen geschreven in tweetalige vertalingen met het Akkadisch en andere talen. Het Soemerisch werd echter nog steeds bestudeerd in schrijversscholen en zelfs gezongen in de liturgie gedurende de Perzische en Hellenistische perioden. Er bestaan zelfs oefentabletten voor studenten met aan de ene kant spijkerschrift en aan de andere kant Grieks. Het laatst bekende spijkerschrifttablet was een astronomisch werk uit 75 n.C. in Babylon, maar het is mogelijk dat het schrift later in onbruik is geraakt.

Heden ten dage wordt het Soemerisch nog slechts aan een select aantal universiteiten over de hele wereld onderwezen. In totaal hebben waarschijnlijk niet meer dan een paar honderd mensen een praktische kennis van de taal en er is nog steeds veel discussie over zelfs de grondbeginselen van de grammatica. Zelfs topgeleerden op dit gebied zijn niet zeker van de betekenis van bepaalde passages. Het Soemerisch biedt een uitdagende maar fascinerende puzzel over het leven en de literatuur van hen die voor het eerst de taak volbrachten om hun woorden op schrift te vereeuwigen. Het is een werkelijk intrigerende taal die de intrigerende mensen die het opschreven weerspiegelt.